Къабарты-Малкъар Республиканы Башчысы Казбек Коков Стратегиялы айнытыу эмда миллетле проектле жаны бла советни жыйылыуун бардыргъанды. Аны баш темалары миллет проектлени бла къырал программаланы толтуруу, эл мюлкню айнытыу, жамауатха социал болушлукъ тапдырыу, республиканы социал-экономика стратегиясында борчларын толтуруу болгъандыла.
Жыйылыуну ача, республиканы Башчысы саулай алып айтханда, экономикада бла миллет проектлени бардырыуда тохташыулу ахшы ызны сакъланнганын белгилегенди. Анга шагъатлыкъгъа ол 1 сентябрьге республикада юч жангы мектеп хайырланыугъа берилгенлерин айтханды. «20 000-ден аслам сабий жангы неда тынгылы ремонт этилиннген школлагъа келгендиле, – деп чертгенди Казбек Коков. – Алай бла январь-июньнга баш капиталгъа инвестицияланы ёлчеми былтырны бу кезиую бла тенглешдиргенде 125,8 процент болгъанды, Россейде ол кёрюмдю 107 процентди. Сегиз айгъа республиканы энчи файдалары – 114 процент. Эл мюлкде тирликни энди жыйып башлагъанбыз – 1 августха жемишлени бла наныкъланы валовый жыйылыулары 105,6 минг тоннады, Россей Федерацияда – 101,4 процент. Промышленный производствону индекси – 103,5 процент, ол да саулай къыралда болгъанладан эсе асламыракъды. Къурулуш бёлюм – 113 процент, Россей Федерацияда – 108 процент, жашау журтланы ишлеу – 103 процент, неда 261 минг квадрат метр. Халкъны файдаларын кёргюзтген баш кёрюмдюледен бири ол розница сатыу-алыуну жюрютюлюуюдю – ол 105,9 процентди, Россейде – 102 процент. Асламлагъа аш-азыкъ ашатыу – 122 процент, тёленип тапдырылгъан жумушла – 113 процент».
Хазна къалмагъанлай экономиканы битеу бёлюмлеринде россейли орталыкъ кёрюмдюлени 10 процент чакълыгъа озабыз. Регионда айлыкъны орталыкъ ёлчемини юсюнден айта, республиканы Башчысы былай белгилегенди: «Ол соруугъа энчи эс бурулады, нек дегенде сёз экономикада орталыкъ тарихлени юсюнден барады. Бизде ёсюу 113 процент болгъанды, неда 38 821 сом». Билим бериуде алты айгъа статистикагъа кёре орталыкъ иш хакъ 40 000 сомдан асламды. Ол кёрюмдюле жаны бла республиканы СКФО-да алчы жерлеге чыгъар онгу болгъаны бла байламлы эсгертиулерин эсге тюшюре, Казбек Коков бюгюнлюкде Къабарты-Малкъар ол жерде Ставрополь край бла тенгликде болгъанын белгилегенди, анда кёрюмдю бир кесекге бийигирекди.
«Ол бизни биригип ишлеуюбюзню хайырынданды, – дегенди ол, советни келечилерине айланып. – Эмда жамауатны файдалыкъларын ёсдюрюу политиканы андан ары бардырлыкъбыз. Январь-июльгъа халкъны керти файдаларыны айныуу 115,7 процент болгъанды. Ёхтемленирча затларыбыз бардыла, шёндюгю чакъырыула къыралны экономикасында кеслерин билдиргенлерин эсге алсакъ, инфляция терк барады, аны ючюн биз алгъа барыу низамгъа кёре ишлерге тийишлибиз, жамауатны файдалары жаны бла стагнация болмазча».
Баш докладланы министрле окъугъандыла: эл мюлкнюкю – Хасан Сижажев, урунууну бла социал къоруулауну – Асанланы Алим, экономика айнытыуну – Рахайланы Борис.
Хасан Сижажев эл мюлкде, продукцияны жарашдырыуда эм сакълауда, миллет проектледе эмда элде гитче предпринимательствону айнытыу программалада жетишимлени юсюнден тынгылы айтханды. Ол бёлюмде ёлчлемлени тохташыулу ёсгенлерин белгилегенди: беш жылгъа ёсюу 57 процент болгъанды: битимчиликде – 42 процент, малчылыкъда – 30 процент.
Быйылгъы жылны 7 айында эл мюлк продукцияны ёлчеми 22 миллиард сомдан асламды, 2022 жылны ол кезиую бла тенглешдиргенде, 5,6 процентге кёбюрекди. Жылны аллындан башлап сугъарыу жерлени майданлары 5,7 минг гектаргъа кёбейгендиле, регионда 348 широкозахватный дождевальный машина эмда 20 сугъарыу спринклер система бардыла.
Аш-азыкъны эмда суусапланы промышленный производствосуну индекси ёсгенди. Чыгъарылгъан аш-азыкъ продукцияны ёлчеми 12,8 процентге кёбейгенди, суусапланы – 1,5 кереге. Сары жауну, къаймакъны, уютулгъан аш-азыкъланы, бишлакъны, этни, татлы затланы, крахмалны, унну, комбикормаланы, спирт къошулгъан эмда къошулмагъан ичгилени, гара сууланы чыгъарыу ёсе барады. Сезонну аллындан бери кёгетлени жарашдырыуда 133 миллион условный банка хазырланнганды.
Жемиш эмда кёгет сакълагъан шёндюгюлю хранилищелени битеулю сыйындырыу кючлери 273 минг тоннадан артыкъды. Быйыл энтта да 31 минг тоннагъа 10 хранилище ишлеп башларыкъды. Чегемде теплица комплекс эмда суткагъа 240 тонна кючю болгъан кёгетлени жарашдырыу консерва завод ишлеп башлагъандыла.
Эл тийрелени комплекс халлы айнытыу къырал программагъа кёре бир ненча проект жашауда бардырылады, ол санда Псыхурейде, Элбрусда, Шалушкада ДК-ны эм спорт объектлени ишлеу, Солдатскаяда жолну жангыртыу. Эл мюлкню айнытыуда уллу магъананы эл мюлкге жангы технологияланы, жерлени сугъарыуну сингдириу тутады. Беш жылгъа агропромышленный комплексни ёсдюрюуге 13 миллиард сом жиберилгенди. Быйыл АПК-гъа билеклик 3,4 миллиард сомдан кёп болгъанды. Ырысхы мелиорацияны айнытыугъа, компенсация эм кёллендириу субсидиялагъа, картофну, кёгетлени эмда къылкъылыланы чыгъарыуну кёбейтиуге, фермерлеге болушлукъ системаны къураугъа, эл мюлк кооперацияны бла эл тийрелени ёсдюрюуге бериледи.
Бёлюмню аллында стратегиялы борчла турадыла – продовольствие къоркъуусузлукъну жалчытыу, продукцияны качествосун игилендириу эмда экспортну кёбейтиу. Жылны эсеплерине кёре эл мюлк продукцияны чыгъарыуну индекси 110 процент чакълы бир боллукъду деп сакъланады, ол целевой индикаторлагъа жетдирилликди.
Казбек Коков эл мюлк бёлюмде ишлегенлени къыйынларына бийик багъа бергенди эмда Эл мюлкню бла жарашдырыу промышленностьну ишчилерини кюнюн белгилеу жаны бла предложенияланы хазырларгъа буюргъанды, ол санда бёлюмде тийишлисича уруннганланы саугъалау бла бирге.
КъМР-ни урунуу эм социал къоруулау министри Асанланы Алим халкъгъа социал билеклик этиу программаланы толтурулууларыны юсюнден айтханды. Быйыл Уллу Ата журт урушну сакъатларына бла ветеранларына, дагъыда ёлген аскерчилени юй бийчелерине тёлеуле 1,9 миллион сом болгъандыла. Республикада Уллу Хорламны жыллыгъына жыл сайын регион тёлеу 5 минг сом ёлчемде тохташдырылгъанды, тёлеулени ёлчеми 5,4 миллион сомдан аслам болгъанды.
Дагъыда Къабарты-Малкъар къарау изленнген абадан адамлагъа бла сакъатлагъа кёп заманны ичинде эс буруп тургъан жаны бла системаны кийириуде пилот регионланы санына къошулгъанды. Системаны айнытыугъа 27,8 миллион сом бёлюннгенди – иш бардырылып башлагъанды.
Сабий пособияланы бирикдирилген системасында 57 мингден аслам юйюр барды, пособияла 71 минг сабийден асламысына бериледиле. Тёлеулени битеулю ёлчеми 4,3 миллиард сомду. Билеклик изленнген юйюрлеге ючюнчю сабий туугъанда эмда аны ызындан келген сабийлеге юч жыллары толгъунчу ай сайын тёлеуле этиледиле. Быйылны 7 айына болушлукъну 32,6 мингден артыкъ юйюр алгъандыла. Къолайсыз юйюрледен сабийлени саулукъ кючлендириу махкемеледе солуу бла жалчытхандыла эмда жангы окъуу жылны башланнган кезиуюне болушлукъ тапдыргъандыла.
Докладны юсюнден айта, республиканы Башчысы сабийлери болгъан юйюрлеге билеклик тапдырыу жаны бла бир къырал программагъа кёре да борчла болмагъанларын чертгенди. Аны бла бирге ол къырал социал политиканы бардырыугъа деп кадрланы хазырлаугъа энчи эс бурулургъа тийишлисин белгилегенди, къыйын жашау болумлагъа тюшген адамлагъа, социал болушлукъгъа тюшмеген жамауатны къауумуна да энчи къайгъырыргъа тийишлисин борчха салгъанды.
КъМР-ни экономика айнытыу министри Рахайланы Борисни айтханына кёре, Россейни Президенти Владимир Владимирович Путинни башламчылыгъы бла къуралгъан миллет проектлени 2019-2023 жыллада бардырыу кезиуге Къабарты-Малкъарда 5120 жерге битеулю билим берген 9 мектеп, 3020 жери болгъан 52 школгъа дери билим берген махкеме ишленнгенди, 134 спорт объект ишленнгенди эмда жангыртылгъанды, 14 саулукъ сакълау объектде тынгылы ремонт этилгенди эмда жангыртыу жумушла бардырылгъандыла. Маданиятны 31 объекти жангыртылгъанды эмда 9-усу ишленнгенди. Норматив халгъа 830 километр чакълы бир автомобиль жол келтирилгенди, тозурагъан журтланы 17 минг квадрат метрден артыгъындан адамла кёчюрюлгендиле, суу жалчытыу жаны бла 56 объектде ишле тамамланнгандыла, Тырныауузну вольфрам-молибден комбинатыны хвостохранилищесини къургъакъ пляжыны тийресини рекультивациясы эмда экология жангыртылыныуу да.
2019 жылдан башлап миллет проектлени бардырыугъа жиберилген ырысхы 47,5 миллиард сом болгъанды, аладан объектлени къурулушларына, жангыртылыныу ишлеге 28 миллиард сом берилгенди.
Быйыл миллет проектлени бардырыугъа 11,1 миллиард сом бёлюннгенди, ол 2019 жылдан эсе эки кере чакълы бирге асламыракъды. Битеу да бирге 7 миллиард сом ёлчемге 80 объектден артыкъда къурулуш, жангыртыу, тынгылы эм женгил ремонт, тийрелени тапландырыу эмда жашау журтла сатып алыу жумушла тындырыладыла. Пятиборьядан спорт комплексни, буз къаланы, 16 битеулю билим берген школланы, онкодиспансерни, поликлиниканы, суу бла жалчытылыныу 16 объектни, 5 школ спорт залны эмда 7 маданият объектни къурулушлары, саулукъ сакълау 15 махкемени къурулушлары эм тынгылы ремонтлары бардырыладыла, битеу да бирге кенглиги 32 минг квадрат метр болгъан 63 кёп фатарлы тозурагъан журтлада 1001 жерден 2669 инсан кёчюрюледи, 38 муниципал къуралыулада 41 жамауат эмда 110 арбаз тийреле тапландырыладыла, норматив халгъа 160 километр автомобиль жол эмда кёпюрлени бла путепроводланы 275 погонный метри келтириледи, тышында жарыкълыкъ берген ызланы 80 километрден артыгъы игилендирилинеди. Дагъыда ырахат шахар болумланы къурау жаны бла Битеуроссей эришиуде хорлагъан «Нарткъала шахарда «Нарт» ара паркны жангыртыу» проект-алчы да бардырылады жашауда. Андан сора да, быйыл туризм бёлюмде битеу да бирге 33,7 миллион сомгъа 5 грант проект кийириледиле. Модульлу энчи шартлы болгъан жашарча конструкцияланы къурау жаны бла инвестиция проектлеге къыралны жанындан болушлукъну чеклеринде 2023 жылда 97,4 миллион сомгъа 3 проектни бардырыргъа умутлудула.
2023 жылгъа эсеплени бла кёрюмдюлени планына кёре Къабарты-Малкъар Республика миллет проектледе жетишимледе 99,98 проценти бла 7 айны эсеплерине кёре Россейде 2-чи жердеди эмда СКФО-ну субъектлерини арасында 1-чи жердеди.
Кенгешде айтылгъанны эсеплей, Казбек Коков кесини Къабарты-Малкъар Республиканы Башчысыны къуллугъунда болгъан беш жылны ишини эсеплерин чыгъарыу онгу болгъан жыйылыунуча аны магъаналылыгъын белгилегенди. «Биз эм алгъа бюджетни энчи файдаларын кёбейтирча мурдорну юсюнден айтханбыз. Аны тири халда тамамлагъанбыз эмда бюгюнлюкде эсепле бардыла деп айталлыкъбыз. Сёз ючюн, 2023 жылда окъуна 18 миллиард сом чакълы бир ёлчемде файдаланы сакълайбыз. Ол айлыкъны кётюрюрге, социал халлы битеу борчланы къысхартыргъа, дарманла бла льготалы халда жалчытырча, окъуу китаплагъа берилирча эм башха борчлагъа бёлюннген ахчаны кёбейтирге онг тапдыргъанды. Алай андан ары барыргъа керекбиз. 2024 жылда неге келликбиз? Борчлу халда энчи файдаланы бек азындан 20 миллиард сом алыргъа тийишлибиз. Нек дегенде онгубуз барды. Окъуу китапланы жюз процентге сатып алыргъа 250-300 миллион сом чакълы бир жетмейди. Дарманла бла жалчытыу жаны бла тириликни сакъларгъа угъай, ёсдюрюрге тийишлиди, багъыуну амалларында тюрлениулени, экинчи жылгъа дарман затланы бек азындан 200 миллион сомгъа багъа боллукъларын эсге алып. Иш хакъны кётюрюуде энтта да бир атлам этерге сюе эсек, бизге битеу кётюрюлюулеге кёре 2024 жылгъа бюджетге салгъан ырысхыгъа энтта да бир миллиард чакълы бир къошаргъа керекбиз. Андан сора да, башха борчланы тамамлаугъа 500 миллион чакълы бир сом. Сёз нени юсюнденди? Бюгюнлюкде водоводну болжалгъа салмагъанлай этерге тийшлиди – 20-30 миллион, 6-чы школда спортзалны ишлеп бошаргъа керекди – ары 30-40 миллион эм андан башха затла. Алай бла къауум сорууну жабаргъа боллукъду. Эмда къолайыбызда болгъан хар затны жюз процентге толтурлукъбуз.
Кёп соруу барды, саулукъ сакълауда, билим бериуде, аланы тамамларгъа да бизни бюгюн къолубуздан келеди. Ол алай биз беш жылгъа хар затны эки кереге кёбейтгенибизни хайырындан болгъанды, энчи файдаладан башлап. Сёзсюз, миллет проектлени хайырындан, президентибизни хайырындан, Россей Федерацияны хар субъектине къадар магъаналы оноула этилгенлери ючюн.
Экинчи жыл жетишимли боллукъду. Бек аз этерге къалгъанды – харкюнлюк ишибизни къураргъа. Президентибиз айтханыча, жашауну тамыры бла тюрлендирир ючюн нени да этерге керекбиз. Ол бизни кючюбюздеди», – дегенди Казбек Коков.
* * *
Ол кюн окъуна республиканы Башчысы Казбек Коков районланы эм шахар округланы таматалары бла тёрели ыйыкъ сайын къуралыучу «муниципал сагъатны» бардыргъанды, анда миллет проектлени бла къырал программаланы жашаугъа кийириу амалла сюзюлгендиле.
