Уэркъ хабзэ дахэмрэ лIыгъэ IэубыдыпIэншэмрэ зэкIужу зыхэзагъэ адыгэ зауэлIхэм я хъыбар телъыджэхэр дуней псом щызэIэпахыу щытащ. Дауи, ди лъэпкъыр мызэ-мытIэу зауэ губгъуэм щахуэзат гъуэтхэм, чынтхэм, алыджхэм, тыркудзэм, зи цIэр ямыщIэж нэгъуэщI лъэпкъыжьхэми, абыхэм жаIэжын я куэду я хэку екIуэлIэжырт. Апхуэдэущ къикIуэтрэ шынэрэ зымыщIа хьэтыжьхэм я хъыбарыр лъэпкъ куэдым я тхыдэм къызэрыхэнэжари.
ЗэраIуэтэжымкIэ, адыгэхэм яIащ зауэлI телъыджэхэр, бийр куэдкIэ нэхъыбэми, абыхэм я псэр IукIыным хуэдэу ягъащтэрэ, гузэвэгъуэр тралъхьэу. Адрей лъэпкъхэм я зауэлIхэр губжьым пэIэщIэу, ар зэран къахуэхъуу жаIэу ягъэIущмэ, адыгэм Iэзэ дыдэу къигъэсэбэпырт губжь Iэлыр. ЗауэлI къызэщIэнам и губжьыр апхуэдизкIэ куэд хъурти, Iуфэм къелъауэ Iэхэлъахэр Iисраф зэтезыщIэ псыдзэм хуэдэу, къыпэщIэхуэр ирихырт, къызэтемыувыIэжыфу.
Адыгэм и тхыдэм и кIыхьагъкIэ уриплъэмэ, зауэ-банэ хэмыту зы лIэщIыгъуи псэуакъым. Псом нэхърэ нэхъ гуащIэжрэ нэхъ лъыгьажэу и нэгу щIэкIар Урысей пащтыхьыгъуэм зэрыпэщIэта илъэси 101-щ. Мис абы щыгъуэщ адыгэлIым и губжьыр къыщыхуэсэбэпари апхуэдизрэ лъэпкъыр лъэ быдэкIэ зыIыгъари. Ахэр апхуэдизкIэ гущIэгъуншэу, ерыщу бийм пэщIэтти, лъыщIэжу щыIэм я нэхъ гуащIэр зыхуигъэтIыгъуэ бийм пщIэ къыхуищIырт, игъэщIагъуэу иIуэтэжырт. Абы щыхьэт техъуэ тхыгъэ куэд къыхэнэжащ Урысейми, Европэми, КъуэкIыпIэми я тхыдэм. ЗыплъыхьакIуэхэмрэ дзэ тхыдэтххэмрэ яIуатэ пэтми псалъэ яхурикъуртэкъым адыгэхэм я хъыжьагъэр зыхуэдэр къагъэлъэгъуэну.
ЗэрыжаIэмкIэ, адыгэлIхэр зауэ губгъуэм щитым деж дунеи ахърэти ямыщIэжу псори зыщагъэгъупщэфырти, бийм фIэкI плъапIэрэ гупсысэрэ ямыIэу зауэрт.
Короленкэ П. и Iэдакъэ къыщIэкIа «Записки о черкесах» жыхуиIэ тхылъым итщ: «Псыжь адрыщI сыщыщыIэм си нэгу щIэкIащ адыгэлI цIэрыIуэхэм я зэуэкIэр. Ахэр зауэ губгъуэм зэрихьэу зэкIуэкIырт, зэи цIыху сэфэтым имыувэжыным хуэдэу».
1863 гъэм мазаем и 28-м Псэкупс деж щекIуэкIа зэхэуэм теухуауэ есаул Вишневецкэм итхыжащ: «Ахэр (адыгэхэр) цIыху цIыкIутэкъым, атIэ псэхэхт, дызыхэтари зауэтэкъым - жыхьэнмэт!».
Урыс-Кавказ зауэжьым хэта Добровольский-Евдокимов Г. адыгэхэм зэраIущIам теухуауэ жиIэжащ: «Апхуэдэ зыIыгъыкIэрэ зэуэкIэрэ зэи слъэгъуакъым! 1862 гъэм мэкъуауэгъуэм и 16-м адыгэхэм ягъэлъэгъуа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ хуэдэ жаIэуи яIуатэуи срихьэлIакъым. Абыхэм мафIэр къапылъэлъым хуэдэт, уаIуплъэну шынагъуэт, уеблэмэ».
Дауэ-тIэ, цIыхур апхуэдэ щытыкIэ зэриувэр, и цIыху сэфэтым зэрикIыр, шынагъуэ зэрыхъуу щытар? Гу лъытапхъэщ адыгэхэм зэи афияни фади зэрахьэлIэу зэрыщымытар. ЗэрыжаIэмкIэ, зауэ губгъуэ ихьа адыгэлIыр и щIыбагъ къыдэнамкIэ гупсысэртэкъым, адэ-ани, быни, щхьэгъуси, мылъкуи, гъащIи ищIэжыртэкъым. Ар ахъырнэфэсэм - гъажэмрэ ажалымрэ я зэпылъыпIэм – теувэрти, къикIуэти, шыни, гузави имыщIэжу зауэрт. Ар хуэхьэзырт ажалым, ауэ зыщIэбэныр псом нэхърэ нэхъыщхьэжу илъытэ Хуитыныгъэрати, и къару къихь къигъанэртэкъым, зыщысхьыжыртэкъым, абы къыдэкIуэуи, и псэр хэкIыным ипэ къихуэу бийм нэхъыбэ зэрыхиукIыкIыным яужь итт. Напэ къабзэкIэ адэжьхэм я пащхьэ ихьэжыныр и гъуазэт, лъэпкъым и щIыхьыр псэм нэхърэ игъэнэхъапэт. Апхуэдэ зауэлI хъыжьэхэм зэреджэр хьэтыжьт.
