ЦIыху мелуан бжыгъэхэр дехьэх футболым. Футболым нэхъыщхьэу хэтым - топым - езым и тхыдэ иIэжщ. Ди эрэм ипэкIэ 3 лIэщIыгъуэм китайхэм топ папщIэу къагъэсэбэпу щытащ цырэ бзум и къауцрэ икударэ зэкIэрыдэжа фэ тыкъыр. Пасэрей урымхэм я топым иракIутэрт пшахъуэ, инжир жылэ, хьэуазэ. Пасэрей Мысырым и цIыхухэм фэм, пхъэм къыхэщIыкIа топым нэмыщI, папирус топхэри зэрахьэу щытащ. Абы щыхьэт тохъуэ археологхэм къагъуэтыжа хьэпшыпхэр. Шотландием и музейхэм ящыщ зым щахъумэ16 лIэщIыгъуэм щыIа пащтыхь топ, щыхьыфэм къыхэщIыкIауэ.

Япэу ящIа хьэфэ топыр Нью-Йорк футболым и щIыхьымкIэ и пэшым щахъумэ. Ар 1855 гъэм къигупсысауэ щытащ Гудиер Ч. илъэси 7 дэкIри, нэгъуэщI IэпщIэлъапщIэ Лайндон бгъэпщ хъу хьэфэ топ зэригъэпэщащ. Аргуэру илъэси 10 дэкIыжри, 1872 гъэм, Инджылызым ФутболымкIэ и Ассоциацэм къыхилъхьащ зы жыпхъэм ит футбол топ псоми зэхуэдэу ягъэбелджылын хуейуэ. 1900 гъэхэм ирихьэлIэу футбол зэрыджэгу топхэр хьэфэ быдэм къыхэщIыкIарэ, фэ гъуабжэ е хужь тебзэжауэ апхуэдэт. Хьэфэм тебза фэр бзыхьэхуэ 18 хъууэ зэкIэрыпхат. Хьэфэ камерэр фэм ирагъэзагъэрт абы папщIэ зэкIэрамыпхэу къагъэна гъуанэхэмкIэ. ИтIанэ ар трубкэкIэ ягъэпщыжырти, гъуанэр ягъэбыдэжырт. ЛъапэкIэ къепхуэкI щхьэкIэ къауэртэкъым топыр, быдэти. Ауэ абы ныкъусаныгъэхэри иIэт: фэ бзыхьэхуэхэр зэкIэрыппхэну гугъут, топыр уэшхым къыхэнэмэ, фэ тебзар къэпIэнкIырт, хьэлъэ хъурти, уриджэгунуи гугъу дыдэт.

Топым трабзэ фэр синтетикэкIэ яхъуэжу щIадзащ 20 лIэщIыгъуэм и 80 гъэхэм. Синтетикэм къыхэщIыкIа фэ зытебза топхэр уэшхми уэсми къелырт.

20 лIэщIыгъуэм икухэм топым и щIыIум телъ фэ бзыхьэхуэхэр зэкIэрапхэжыртэкъым, атIэ зэпадэрт. Иджырей топым и теплъэмкIэ фIыщIэр зейр архитектор Бакминстер Ричардщ. Абы ухуэныгъэхэр иридэпщIеин папщIэ къигупсыса конструкцэр топым и теплъэм къыщагъэсэбэпащ. 1960 гъэхэм и пэщIэдзэм Данием и IэпщIэлъапщIэхэм къуапэ куэд зиIэ (многоугольник) бзыхьэхуэ 32-уэ (фIыцIэу 12, хужьу 20) зэпыда топ ящIащ. Футбол зэрыджэгу иджырей топым и хьэлъагъщ грамм 420 - 445-рэ, и инагъщ дюйм 27 - 28-рэ. Ар къыхащIыкI фэм е синтетикэм. Фэ тыкъырхэр быдэу зэкIэрыгъэпщIащ е зэпыдащ. Топым иIэщ покрышкэ, камерэ, камерэщIэлъ (подкладкэ).

Дунейм цIэрыIуэ щыхъуащ «Adidas» фирмэм и «Telstar» топыр. АбыкIэ 1970 гъэм дунейпсо чемпионатым и джэгугъуэ псори ирагъэкIуэкIащ.

ГУГЪУЭТ Заремэ.