Къабарты-Малкъарда XI-XVIII ёмюрле бла белгиленнген  аскер къалала Черек, Холам-Бызынгы, Чегем, Сукан, Бахсан ауузлада  тюбейдиле.  Ишленнген заманларында алагъа берилген баш магъаналарын тас этген минарала, кешенеле эм башхала битеудуния маданият хазнагъа киредиле. Бизни республиканы жамауатына бу тема эмда жютюдю. Нек дегенде мында да, башха жерледеча, бу жаны бла иш осалды – буруннгулу эсгертмеле толусунлай тозурагъанны орунундадыла. Аны юсюнден Эсгертмелени бла тарых магъаналы жерлени халкъла аралы кюнюню аллында айтыргъа излегенбиз.

Белгили тарых шартлагъа кёре, КъМР-ни тийресинде аланы къыркъ ючюсю барды.  1920-чы жылланы ахырында Малкъарны бийлерине къажаулукъну чегинде Айдаболланы, Шаханланы, Бийланы, Жанхотланы, Абайланы (Шкантыда) къалаларын чачып, аланы материалларын къурулушда хайырланнгандыла.  Таулула сюргюнде болгъан кезиуде элле, эсгертмеле да толусунлай тозурагъандыла. Алай бла 1957 жылгъа халкъ, къоюп кетген журтларыны орунуна, кёбюсюнде къуру жерни тапханды.  2015 жылгъа уа жыйырма жети эсгертме толусунлай бузулупду, онекисинден да алай кёп зат къалмагъанды, тёртюсю уа иги да тозурапдыла.

Бу тарихле кёллендирмейдиле. Бир къауум жылдан, былагъа эс бурулмаса, ала жокъ болуп къаллыкъларына ишексизди. Республиканы тау тийрелеринде орналгъан къыймытла табийгъат-хауа болумланы сылтауундан чачылып барадыла. Ахыр он жылда аланы тап халгъа келтирир мурат бла хазна иш бардырылмагъанын айтсагъ а, бютюн сагъышланырчады. 1980 жылда алыннган суратладагъыла бла бюгюнлюкдегилени тенглешдириу да къууандырмайды. Бютюн жарсырча Холам ауузда Акъ-Къала бла Усхур, Къаладыла. Жабо-Къаланы къалгъан-къулгъанлары уа тюзда кёз аллынгда оюлуп баргъаннга ушайдыла.  Орта ёмюрлени залим къалаууруча мекямгъа къарагъанны жюреги инжилирчады.  Ол орналгъан бийиклигинден бусагъат окъуна энишге къуюллукъгъа ушайды.  Акъ-Къаланы юй башы жокъду, къабыргъалары, башындан энишге дери жарылып, туристле къойгъан жазыуладан толупдула.

Огъары Чегемде кешенелени да жарылгъан ызлары асламды, аланы алтынчысыны уа жаланда мурдору сакъланнганды.  Огъары Малкъарны онбеш къаласындан эм минарасындан тап халда Абайланыкъы бла Амирханланыкъыды, алай былагъа да жангыртыу ишле бек керекдиле.

«Къара къазыучула» деген къауумла къалаланы, кешенелени, обаланы къазгъанлай, чучхугъанлай тургъанларыны сылтауундан республикада археология жаны бла къыймытлада законсузлукъ тинтиулени тыйыу проблема да, жарсыугъа, жерин табады.

Сёзсюз, бу тарых-маданият эсгертмелени келлик тёлюлеге сакълау бизни сыйлы борчубузду.  Ала республикабызгъа жыл сайын мингле бла туристлени жыйгъан, багъалары болмагъан мекямладыла.  Аны себепли быланы тап халда тутуу жаланда маданият жаны бла угъай, экономика жаны бла да бек магъаналыды.  Проблемагъа къырал даражада тынгылы эс бурулургъа тийишлиди.

Айдаболланы Джамиля.