ХАЛКЪНЫ ЖИГИТЛИГИ КЪЫРАЛЫБЫЗНЫ ЖЮРЕГИНДЕ – МОСКВАДА АЛЕКСАНДРОВСКИЙ ПАРКДА - ЁМЮРЛЮК ЭТИЛГЕНДИ

11 январьда Къабарты-Малкъар фашист душмандан эркин этилгенди

Гитлерчи Германиягъа да Кавказны нефти артыкъда керек болгъанды. Аны ючюн фашист аскерле Шимал Кавказны зорлаугъа уллу кюч салгъандыла. Душман командование Дондан ётюп, Къобанны, Шимал Кавказны, Азов эм Къара тенгизлени кюнчыгъыш жанларын къолгъа этерге борчла салгъанды аскерчилерине. Ызы бла Кавказ тауланы кюнбатыш эм кюнчыгъыш жанларындан кирип, Закавказьеге, андан ары Тюркге жетерге, бу къыралны да Совет Союзгъа къажау урушха къатышдырыргъа мурат болгъанды.

Алай бла 1942 жыл 10 августда душманла Пятигорскну ууучлап, Къабарты-Малкъарны чеклерине жетедиле. Малка, Бахсан, Терек  жанында къоруулау ызны чачаргъа немеслиле эки танк дивизияны, жаяу аскерлени уллу къауумун, аскер-хауа эм башха бёлюмлени жибередиле.

«Германияны иелигине ётгенди…»

Къабарты-Малкъар ючюн сермешле жыл жарым тенгли баргъандыла: 1942 жылда августдан 1943 жылда январьгъа дери. Бютюнда къазауат Заюков, Огъары Курп эллени, Нальчик шахарны тийрелеринде, тау ауушлада къызыу болгъанды.  

Нальчик ючюн сермеш 1942 жылда 26-28 октябрьде башланады. Немеслилени 70 бомбардировщиклери республиканы ара шахарына топларын атхандыла, танкла, аскерле жибергендиле. Юч кюн баргъан къанлы урушдан сора, Нальчикни душманнга къояргъа тюшгенди.

Фашистле Шимал Кавказны халкъларына «эркинлик» келтиребиз, биз миллетлени «шуёхларыбыз» деген ётюрюк хапарланы жайгъан эдиле. Алай кертиси бла уа душманла Къабарты-Малкъарда болгъан тёрт айны ичинде кёп мамыр адамланы ёлтюргендиле, юйюрлени саулай къыргъандыла. Нальчикни бла Прохладныйни тийрелеринде душман танклагъа къажау урула ёлюкледен толгъанлары да анга шагъатлыкъ этеди.

Душман туугъан журтубузну зорлагъан кезиуде 4,2 мингден аслам адам жокъ этилгенди, ол санда 2188 мамыр инсан. Прималкинский комбинатда бир гектаргъа да жетмеген жерде адамсыз болумлада 10 минг совет аскерчини жесирде тутхандыла. Аладан къысха заманны ичинде эки мингнге жууугъу ёлтюрюлгенди.

Совет органланы ишлерин тохтатып, колхозланы, совхозланы чачхандыла душман аскер таматала. Къабарты-Малкъарны битеу мюлкю да Германияны иелигине ётгенди дегенни айтып,  къыралны, адамланы ырысхысын тонайдыла. Деникинни аскерлери бла къачып, ызы бла фашистле бла къайтханлагъа бютюнда ышанылгъанды, аланы арасындан бургомистрлени,   старосталаны сайлагъандыла, полицай къауумла къуралгъандыла.

Къорууланыу ыз

Уллу Ата журт урушну ал кюнлеринден Къабарты-Малкъарны промышленный предприятиялары аскер продукцияны чыгъарып башлайдыла. Заводлада, фабрикалада минала, гранатла, самолёт ишлегенде хайырланылгъан фанера, аскер кийимле эм кёп башха затла этедиле.

Нальчикде халкъ ополчение полк эмда 16 госпиталь къураладыла. Къоруулау совет ишлеп башлайды, шахарны душманладан сакълау башха жумушла толтуруладыла.
Къыйынлыкълагъа къарамай, халкъ душмандан эркин болургъа, Хорламгъа итиннгенди. Ишчиле заводлада оборудованияны жараусуз этерге кюрешгендиле, элчиле немеслиледен малланы, ётмекни букъдургъандыла, налогланы тёлемей тохтагъандыла.

Республиканы оноучулары, 37-чи совет аскерни командованиясы бла бирге Къабарты-Малкъарны гитлерчиледен азатланыу жумушланы толтургъандыла. Ол санда 11 партизан отряд къуралады, ала душманнга къажау сермешлеге тири къатышхандыла. Сёз ючюн, 21 сентябрьде партизанла 2-чи гвардиялы мараучу аскерчиле бла бирге Каменномост элде гитлерчи аскерлеге чабып, алагъа уллу заран саладыла. «…совет партизанла 100 румынлы аскерчини бла офицерни ёлтюргендиле…», - деп билдирген эди ол кюнледе Совинформбюро.

Ноябрьде уа Бахсан, Прохладна эм Нагорно-Зольск районланы партизан отрядлары бирикдирилип, алагъа башчылыкъны  Царяпин бла Кудаев этгендиле. Отряд 1 ноябрьде Хабазны тийресинде душман аскерлеге чабыууллукъда юч сагъатны ичинде 80 аскерчини бла офицерни ёлтюргендиле, 3 пулемётну, миномётланы жокъ этгендиле. Немесли аскерлеге къажау урушда жигитликлери ючюн Къабарты-Малкъарны 53 партизаны орденле эм майдалла бла саугъаланнгандыла, 87 адамгъа уа «Ата журт урушну партизаны»  деген майдалны 1-чи эм 2-чи даражасы берилгендиле.  

Партизанланы къауумунда Къабарты-Малкъарны эркинлиги ючюн къызыу къазауат бардыргъанланы арасында Ахкёбекланы Исхакъ да болгъанды. Ол нёгерлери бла бирге 37-чи армияны 2-чи гвардия жаяу аскер дивизиясына къошулуп, Нальчик ючюн сермешгенди, Малканы тийресинде баргъан къаты атышыуда болгъанды, немеслиле уа алайда къаты аякъ тирегендиле. Болсада совет аскерчилени чабыууллукъларына чыдаялмагъандыла.

СССР-ни байрагъын орнатадыла

1942 жылда 24 декабрьде Закавказ фронтну аскерлери душманнга къажау уруш ачадыла. Гитлерчиле  аскерлерин, техниканы тас этип, артха къачадыла. Алай бла 1943 жылда 4 январьда Нальчик душманладан ариуланады. Шахарны танымазча эди: ариу мекямланы, заводланы душманла чачдырып кетгендиле.

5 январьда Прохладныйден, экинчи кюн а Бахсандан, ызы бла республиканы башха жерлеринден душманланы къыстайдыла. 11 январьда уа Къабарты-Малкъар толусунлай фашистледен эркин этиледи. Альпинистле Элбрусда гитлерчилени байракъларын кетерип, анда СССР-ни байрагъын орнатадыла.

Республиканы жамауаты бюгюн да 1942-1943 жыллада Къабарты-Малкъарны немеслиледен къоруулагъан жигитлеге, мамырлыкъ ючюн жанларын аямагъан аскерчилеге баш урады. Бу хорламны багъасы уа уллу эди: Нальчик ючюн сермешледе 9 минг аскерчи, офицер, тылда уруннган жоюлгъандыла. Фашистле билим бериу, саулукъ сакълау, культура учрежденияланы тонагъандыла, промышленный предприятияланы бузгъандыла.

Нальчикни эркин этиу сермешледе жигитликлери ючюн 145 партизан бла 37-чи армияны 265 аскерчиси бла бёлюмлерини командирлери бийик къырал саугъалагъа тийишли кёрюлгендиле.

1985 жылда уа, Уллу Хорламны 40-жыллыгъы белгиленнгенде, СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла Нальчик Ата журт урушну орденини 1-чи даражасы бла саугъаланнган эди.

2010 жылда 25 декабрьде уа РФ-ни Президентини Указы бла Нальчикге «Аскер махтаулукъну шахары» деген сыйлы ат берилгенди. Ол а Уллу Ата журт урушну кезиуюнде душман аскерледен къорууланыу сермешледе этилген жигитликни, батырлыкъны белгисиди. Бюгюнлюкде Нальчикни аты къыралыбызны жюрегинде – Москвада Александровский паркда «Аскер махтаулукъну» 46 шахарыны арасында жазылып, аскерчилени, республиканы битеу жамауатыны жигитлиги ёмюрлюк этилгенди.

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

29.03.2024 - 17:29

САКЪАТЛЫКЪЛАРЫ БОЛГЪАНЛАГЪА БОЛУШУРЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында «тёгерек столда» психикаларында энчиликлери болгъан адамланы реабилитацияларын бардырыуда саулукъ сакълау, социал къорууланыу учрежденияланы эм коммерциялы бо

29.03.2024 - 09:05

БАХЧАЛАНЫ БУЗДАН КЪОРУУЛАРГЪА – 40 МИЛЛИОН СОМ

Быйыл эл мюлк жерлени буз уруудан къорууларча мадарлагъа Къабарты-Малкъарны бюджетинден 40 миллион сом бёлюнюрюкдю.

29.03.2024 - 09:04

КАРТОФДАН БАЙ ТИРЛИК КЪУУАНДЫРАДЫ

Шимал-Кавказстатны управлениясындан  билдиргенлерича, былтыр Къабарты-Малкъарны  мюлклерини барысында да картофдан  154,6 минг тонна  жыйылгъанды.  Ол былтырдан 1,8 процентге кёпдю.

29.03.2024 - 09:04

ТАНГ КЕСЕК КОНСЕРВА ЧЫГЪАРЫЛАДЫ

Къабарты-Малкъар тахта кёгетледен консервала жарашдырыу бла эки жылны ичинде алчы жерни алады. Ол санда былтыр, 363,8 миллион банка чыгъарылгъанды.

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.