И гъащIэ псор къызыхэкIа лъэпкъым тезыухуа, Тырку къэралыгъуэм Адыгэ хасэхэр къыщызэзыгъэпэща Хьэткъуэ Аслъэн шыщхьэуIум и япэ махуэхэм и мурад нэхъыщхьэр зыIэригъэхьэри, и хэкужь щыпсэуну Адыгейм кIуэжат. Апхуэдэ Iуэху дахэр ди нэхъыжьыфIым къызэрыдэхъуам дыщыгуфIыкIыу, хэкужь гъуэгум техьэжын и пэ зыхуэдгъазэри, интервью дэтщIат и гъащIэм, и къекIуэкIыкIам, и гурылъхэм ятеухуауэ.
Хэкум дахэу ирагъэблэгъэжат ди шы нэхъыжьыр, абы къыщыдэкI газетхэри тетхыхьат тхьэмадэ Iумахуэм. Ауэ псоми я жагъуэ зэрыхъуащи, и щIыгужь игъуэтыжа нэужь, ар куэдрэ псэужакъым. Хьэткъуэ Аслъэн шыщхьэуIум и 19-м дунейм ехыжащ, икIи Мейкъуапэ щыщIалъхьэжащ.
НэхъыжьыфIу, чэнджэщэгъушхуэу ди япэ ита адыгэлI щыпкъэм дедгъэкIуэкIа иужьрей зэпсэлъэныгъэмкIэ мы къыдэкIыгъуэм дыхэувэмэ тфIэфIу, мы тхыгъэр дгъэхьэзыращ.
- «Илъэс хьэлъэхэр» зыфIэпща уи тхылъымкIэ ди зэпсэлъэныгъэр едгъэжьэнт, Аслъэн. ИлъэситI и пэ къыдэкIа а тхылъым сыт нэхъыбэу зи гугъу щыпщIар?
- Си гукъэкIыж куэд къыщысIуэтэжащ абы. Си сабиигъуэм щегъэжьауэ къэскIуа гъащIэ гъуэгуанэм сыщытепсэлъыхьыжащ. КъызэрыгуэкIтэкъым а гъуэгур, ауэ мыхьэнэ зэтыпхъэр дыкъызыхэкIар тщIэжу, ди бзэр тIурылъу дыкъызэрыхъуарщ. ДыщыцIыкIум дызэрыпсалъэр ди анэдэлъхубзэрат. Курыт еджапIэм сыщыщIэтIысхьам тыркубзэ сщIэртэкъым. Сытым дежи ди тхьэкIумэм имыкIыу итар Кавказымрэ Кавказым ехьэлIа хъыбархэмрэт.
ПэщIэдзэ еджапIэм сыщрагъэджэну Караман дэс си адэ шыпхъум деж сашат. Си закъуэу школым сыкIуэ-сыкъэкIуэжу, бзэр сщIэуэ щыттэкъыми, я гъунэгъу сабийхэр нэIуасэ къысхуащIащ, я гъусэу еджапIэм сыкIуэн, тыркубзэри нэхъ зэзгъэщIэн папщIэ. Зы махуэ гуэрым сыздэщыIэ адэ шыпхъу Чамилэ зы щIыпIэ кIуэн хуейти, адрей си адэ шыпхъу Чатибэ деж сишащ. ТIэкIу сыджэгун мурад сиIэу уэрамым сыкIуащ, арщхьэкIэ къалэ сымыцIыхум сыщыгъуэщащ. Iуэхур зытетыр къызгурыIуа нэужь гъын щIэздзащ. Си нэпси, си пэпси зэхэлъэдэжауэ согъ, «си адэ шыпхъум и унэр дэнэ щыIэ?», - жысIэу сыщIэупщIэу. ЖысIэр зы цIыхум къагурыIуэркъым, сэ сызэрыпсалъэри сщIэри адыгэбзэщ, къысщхьэщытхэр тыркущи, тыркубзэкIэ къызопсалъэ, къысхуогузавэ. ИтIанэ зы зэман Шэрджэс Рэмэзан деж сашащ. Абы си Iуэху зытетыр хуэсIуатэри, си адэ шыпхъум деж сишэжауэ щытащ. Рэмэзан къалэм тыкуэн щиIэти, къуажэхэм къикI адыгэхэри, къалэдэс ди лъэпкъэгъухэри ицIыхурт, псоми ящIэрт ар зэрыадыгэри, сашауэ арат.
Си анэшхуэ Хъаджэт си Iэпэр иIыгъыу сыкъыщришэкIкIэ, цIыхухъу хуэзамэ, къэувыIэрти, блигъэкIырт. Ари шым къепсыхырти, лъэсу блэкIырт. ИтIанэ ди гъуэгум пытщэжырт, лIыри шым шэсыжырти, щIэпхъуэжырт. Куэд уигу къэбгъэкIыжыфынущ, хабзэ зыдэлъ жылэ, унагъуэ укъыщыхъуамэ. Дэ ди къуажэм дэсу хъуар адыгэт, адыгэбзэкIэ псалъэрт. Ахэр гукъэкIыж IэфIу сигу къинащ.
Тхылъым истхэжахэм ящыщ сыщыцIыкIум ди деж щызэхуэсу щыта лIыжь-фызыжьхэм къаIуэтэжу щыта хъыбархэр. Ахэр стхыжурэ згъэтIылъати, тхылъыр зэхэгъэувэнымкIэ, къыдэгъэкIынымкIэ сэбэп къысхуэхъуа Бозкурт Метин, фIыгъуэр Тхьэм къыхуищIэ, къезэгъыу ахэри хигъэувэжащ. Абы къищынэмыщIауэ, нэхъапэм журналхэм къытездзауэ щыта тхыгъэхэри къызэщIикъуэжри, тхылъым щызэхуихьэсыжащ. Тыркум щетхьэкIа гъащIэ мытыншыр, псэукIэ хьэлъэр, зэхэтыкIэ гугъур, си щхьэ кърикIуа лъэпощхьэпохэр - мис ахэращ тхылъым ихуар. А псоми лъабжьэ яхуэхъужыр адыгэ цIыхум адыгагъэм щIэбэну хамэ щIыпIэ къыщикIуа гъуэгуанэрщ.
- Уэ Хэкум мызэ-мытlэу ущыlащ. Адэжь щIыналъэм гъэзэжын Iуэхум дауэ уеплърэ? Лъэпкъым хамэ щIыпIэ зыщихъумэжыфыну, хьэмэрэ иджы щыIэ Iэмалхэр къагъэсэбэпу хэкум ягъэзэжмэ, нэхъыфI?
- Хэкум бгъэзэжын фIэкIа хэкIыпIэ щыIэу слъагъуркъым. Щхьэхуэ-щхьэхуэу зытхуэхъумэжынукъым. Нобэ адыгэхэр зыщыщыр ямыгъэгъуэщэным хуабжьу пылъхэщ. Сыт хуэдэ Iуэху иужь дитми, адэжь щIыналъэмкIэ дыплъэн хуейщ.
Нобэ адыгэхэр адрей лъэпкъхэм зэрызыхамыгъэгъуэщэным иужь итхэщ. Нэхъапэм сэмэгу гупсысэкIэ зиIэ гуэрхэр къытхэту щытащ, националисткIэ уеджэ хъуну. Абыхэм я гугъэт Кавказыр зауэкIэ зыIэрыбгъэхьэжыфыну. Ауэ абыхэми къагурыIуащ а гупсысэр зэрыпхэнжыр. Дэ хуабжьу дытелэжьащ абы. ДэркIэ нэхъыщхьэр мамырыгъэмрэ зэхэкуэгъухэр зэрыIыгъынымрэ и телъхьэу щытынырщ, псом япэ идгъэщри, адыгэу укъызэтенэн щхьэкIэ, уи хэкум бгъэзэжын зэрыхуейрщ. Зы лъэхъэнэ Анкара къыщыдэдгъэкI тхылъхэм нэхъыбэу укъызыхуриджэр арат – хэкум гъэзэжынырт. Сэ куэдрэ сытетхыхьащ а Iуэхум, куэди хуэзущиящ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, сэ си гупсысэр арат, си мурад нэхъыщхьэу гъащIэм къыщыздесхьэкIри аращ.
- Тыркум щыIэ Кавказ хасэхэм куэдрэ ущылэжьащ, тхылъ къыдэгъэкIыным упэрытащ, хасэ тхьэмадэу ущытащ. Хэхэс адыгэхэм бзэмрэ хабзэмрэ зэрагъэщIэнымкIэ сыт хуэдэ Iуэху зэфIэвгъэкIахэр?
- Я нэхъыбэу зиужь дитар щэнхабзэ Iуэхуращ. КъэфакIуэ гупхэр хасэхэм щызэхэтшэрт, цIыхухэм ягу къэтIэтын, я лъэпкъ зыхэщIыкIыр къэдгъэушын папщIэ зэхуэсхэр, пшыхьхэр къызэдгъэпэщырт. ИджыкIэ Мейкъуапэ, ухуеймэ Налшык укIуэф щхьэкIэ, абы щыгъуэм гъуэгур зэхуэщIати, дэ къызэдгъэпэщ Iуэхухэращ гум жьы дезыгъэхуу диIар. ЦIыхухэр нэхъ зэкIэлъыкIуэ хъуа, Тыркум ис нэгъуэщI лъэпкъхэм хуитыныгъэхэр ирата нэужь, шэч хэмылъу, ди Iуэхур нэхъ тынш хъуащ. Лъэпкъыр къызэтеувыIакъым, ар мэкIуатэ, зеужь, хегъахъуэ. Видеофильм, ролик, тхылъ хуэдэхэр сэбэп мэхъу иджы бзэр тыншу зэгъэщIэнымкIэ, хэкужьым щекIуэкIым нэIуасэ зыхуэпщIынымкIэ. Си лъэпкъым зэрызиужьыжынуми, зэрызэрыгъуэтыжынуми сэ шэч къытесхьэркъым.
- Уэ уи лъэхъэнэм екIуэкIа политикэр нэгъуэщIт иджырейм нэхърэ.
- ЩыIащ зы зэман псори дытыркуу фIэкIа дыкъамылъытэу. «Сэ сыадыгэщ», - жыпIэмэ, «Хьэуэ, уэ утыркущ», - къыджаIэрт националистхэм. Сыадыгэщ зэрыжысIэм щхьэкIэ, тIэу саубыдауэ щытащ. Зэм махуэ 18-кIэ хьэпсым срадзащ, етIуанэм махуи 105-кIэ сисащ.
Саубыдыху къэс къызэупщIырт: «Ушэрджэс хьэмэрэ утырку?». Сэри сыкъикIуэтыртэкъым: «Сышэрджэсщ, си анэр шэрджэсщ, си адэр шэрджэсщ, срицIыхущ». А къэралым сыт хуэдэ зауэ щекIуэкIами, си адэшхуэмрэ абы и къуэшхэмрэ хэтащ. Ди нэхъыжьхэр куэдрэ щIэбэнащ Тыркум и щхьэхуитыныгъэм. Адыгэхэм я псэр зыщIат, щыпсэу къэралым и бийуэ къэувыжу я хабзэкъым. Езым я хэкум хуэдэу хуэпэжщ. Хэкум дгъэзэжыну дыщIэхъуэпс пэтми, дызэрыс щIыналъэр фIыуэ долъагъу. Мис ахэр яжесIэрт хабзэхъумэм и лэжьакIуэхэм. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, си адэшхуэр Балкан зауэм хэтащ, абы и шы нэхъыщlэ Хъусен Чавуш Чанаккале зауэм щыIащ. Къуэш нэхъыщIэ дыдэ Хьэсэн, Емен зауэм иужь, Мысырым кIуэри, илъэс 18-кIэ къэтащ.
1977 гъэм, Кипр зауэр къэхъея нэужь, Тыркум ираш зауэлIхэр щилъагъум, си адэм абыхэм узыншэу къагъэзэжын папщIэ къурмэн яхуищIат. А псоми къыбжаIэкъэ, дэ дызэрыс къэралым дыхуэпэжу, фIы къыдэхъуным дыхуэпабгъэу дызэрыпсэуар?
Хьэпсым сызэрырадзам къыщымынэу, си унэ къакIуэри, хьэпшыпу щIэлъыр зэIащIат. Зы адыгэ къамэ диIэти, ар щIахауэ щытащ. Апхуэдэ куэд къыщыхъуащ си гъащIэм.
Сызэрыадыгэ къудейм щхьэкIэт сызэрагъэкъуаншэр, армыхъумэ нэгъуэщI къуаншагъэ збгъэдэлътэкъым. Сэ цIыху зэхэгъэж сщIыртэкъым, къэралым си ягъэ езгъэкIыртэкъым, ауэ хэку сызэриIэр, анэдэлъхубзэкIэ сыпсэлъэн зэрыхуейр жысIэ зэпытт. Абы щхьэкIэ тыркухэм нэмыплъ естыртэкъым икIи сапэщIэувэртэкъым, зэран фыкъысхуэмыхъу къудей хэкум сыхуэхъуэпсэнымкIэ, адыгэбзэкIэ сыпсэлъэнымкIэ жысIэу арат сызыщIэлъэIур, арат щхьэхуитыныгъэм сыщIыщIэбэныр.
Ди гуапэ зэрыхъущи, апхуэдэ дэкъузэныгъэхэр иджы щыIэжкъым, ауэ адыгэгу зыкIуэцIылъу щыIэр нэхъ мащIэ мэхъу. Тыркум сыт хуэдэ къэрал политикэ щекIуэкIми, ар хамэ хэкущ, абы зэи уи анэдэлъхубзэ уигъэщIэфынукъым. ЗэбгъэщIэнымкIэ хуит уищIми, езым уигъэщIэфынукъым. Аращи, уи щхьэ егугъужын хуейр уэращ. Си гъащIэр дызэрыхэмышыпсыхьыжыным тезгъэкIуэдащ сэ икIи хьэкъыу къызгурыIуащ хамэ щIыпIэ зэрызыщумыхъумэфынур. Аращ сытым дежи хэкум гъэзэжын хуейуэ щIыжысIэр.
- А лъэхъэнэм еджапlэхэм анэдэлъхубзэ щаджу щытакъым. Хасэхэм щекIуэкI лэжьыгъэр пэлъэщрэт бзэр щIэблэм яIурылъхьэным?
- Хасэхэм куэдми-мащIэми щедгъэджэфынут, ауэ цIыхухэр зэраубыдым къыхэкIыу, иджы хуэдэу зэтеубыдауэ къытхузэгъэпэщыртэкъым. Лъэпощхьэпо куэдым дакъыблэкIащ дэ. ИтIани ди бзэмрэ ди хабзэмрэ зыщыдгъэгъупщакъым. Саубыдми, сыкъаутIыпщыжырт, ауэ сыкъэзылъхуахэм сахуэпэжт, сыкъызыхэкIар зыщызгъэгъупщэртэкъым. Ауэрэ Хасэм и тхьэмадэу сыхахащ, абы щыгъуэми си ужь икIакъым хабзэм кIэлъыплъхэр. ИтIани, си гъащIэр хэслъхьа пэтми, сызытемыкIынур сызэрыадыгэр жысIэнырт, абы теухуа Iуэху гуэр злэжьынырт.
- Лъэпкъ зыхэщIыкIыр пхэлъу укъэхъуныр, ар уи гъащIэ псокIэ къыбдекIуэкIыныр Iуэху цIыкIукъым. СыткIэ захуэбгъэзэнт ныбжьыщIэхэм?
- Ди щIэблэм яжесIэну сфIэигъуэр - я бзэр зэрагъэщIэн, я хабзэр зыIэщIамыгъэхун зэрыхуейрщ. Ахэращ псом нэхърэ нэхъыщхьэр. Сыкъыщыхъуа жылэ цIыкIум тыркубзэ щызекIуэртэкъым. Псори дызэрызэпсалъэр адыгэбзэт. Иджы, ди жагъуэ зэрыхъущи, адыгэбзэр ящыгъупщащ. Мыбы фIэкIыпIэ имыIэу хэкIыпIэ къыхуэгъуэтын хуейщ.
Сэ си ныбжь нэсахэмрэ тIэкIу нэхъыщIэхэмрэ бзэр ящIэ, ауэ щIалэхэм яIэщIоху. Бзэр дымыщIэмэ, Тыркум дыщыхэшыпсыхьыжынущ. Кавказым щыпсэухэм я щхьэ Iуэхущ зэрахуэжыфынур, ахэр дэ зыкIи сэбэп къытхуэхъуфынукъым, дэ ди щхьэ демыгугъужмэ. Пэжщ, иджыри гугъапIэ щыIэщ, дыкIуэдыжынукъым, зыдужьыжынущ. АбыкIэ дэIэпыкъуэгъу къытхуэхъунущ телевиденэр, интернетыр, хэкум кърах тхылъхэмрэ журналхэмрэ.
- Иджыкlэ Хэкум зымыгъэзэжыфу Тыркум е нэгъуэщI къэралхэм исхэм я къэкIуэнум дауэ уеплърэ, Аслъэн?
- Къэралхэм щылажьэ хасэхэм я хьэтыркlэ ди щэнхабзэр тхуэхъумэну къысщохъу. Ахэр лъэщу, жыджэру лэжьэн хуейщ, зэи езэш хъунукъым. Нобэ щыIэ дунейр нэгъуэщIщ, хэхэсхэмрэ хэкурсхэмрэ япэм ещхьу зэпэIэщIэу щытыжкъым. Лъэпкъым и Iэмалыр нэхъыбэ хъуащ икIи къэушауэ къэплъытэ хъунущ. Ауэ хэт кIуэжынур? ЩыIэ хэкум зыгъэзэжын?
Нэхъыбэм ягъэзэжынукъым, ауэ кIуэжи къытхокI. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Адыгейм цIыху 1500-рэ хуэдиз кlуэжащ. Сэри абыхэм сахыхьэжынущ. Ахэр гуапэу къызэрытпежьэнум шэч къытесхьэркъым.
- Къэбэрдейм е Адыгейм укIуэ щыхъукIэ, сыт япэу узыIуплъэну пфIэигъуэр?
- Налшык сынэсамэ, Сосрыкъуэ и теплъэр зытет Iуащхьэм сыдокI. Мейкъуапэ щыдиIэ унэм ущIэсмэ, Филармонием, Мэжджытым я унэхэр болъагъу. Гугъэпсэхущ мис ахэр.
Си щхьэгъусэмрэ сэрэ ди ныбжьыр илъэс 83-м нэблэгъащ, иджыщ щыдгъэзэжыфыр. ЩIалэгъуалэр къыхузоджэ нэхъ пасэу я адэжь щIыналъэм кIуэжу абы щылэжьэнхэу, щыпсэунхэу.
Си лъэпкъым зыкъызэриужьыжыр си нэгу щIэкIащи, ар си гурыфIыгъуэщ. Адыгэм и хэку игъэзэжыным мыхьэнэшхуэ иIэщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зи хэку исыж цIыхум и бзэр зэи фIэкIуэдынукъым. Бзэр мыкIуэдмэ, лъэпкъри псэунущ.
- Тхьэм уигъэпсэу, тхьэмадэ махуэ. Уи мурад Алыхьым къуигъэхъулIэ!
- Тхьэм фэри фи гурылъхэр къывдигъэхъу, сысейр къызэрызэхъулIам хуэдэу! Сэ пщэдей Мейкъуапэ сокIуэж, абы сыщыпсэуну.
Епсэлъар
Огузджан Кайнакщ.
Тырку Республикэ