ШыщхьэуIум и 30-м и ныбжьыр илъэс 80 ирикъуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэрал, спорт IэнатIэхэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIа, Налшык къалэм и Iэтащхьэу, КъБР-м и Президентым и чэнджэщэгъуу илъэс куэдкIэ псэхьэлэлу лэжьа, футболымкIэ ди «Спартак» командэр къыщызэрагъэпэщам япэ дыдэу хыхьахэм ящыщ зы, абы и капитану щыта, СССР-м спортымкIэ и мастер пщIэшхуэ зыхуэфащэ Сыжажэ Валерэ.
Сыжажэ Валерэ 1941 гъэм шыщхьэуIум и 30-м Плановскэ къуажэм къыщалъхуащ. Абы и адэ Хъусен 1939 гъэм советы­дзэм и гъунапкъэхъу­мэхэм ­къулыкъу щищIэну ираджащ. 1940 гъэм СССР-м и ­ГБ-м­ и ­НК-м и Школ нэхъыщхьэм щIагъэтIысхьащ. Сталин Иосиф и бжэм деж хъумакIуэу щытащ. 1941 гъэм щэкIуэгъуэм и 7-м Мэз­куу и Ут Плъыжьым щекIуэкIа парадым хэтри къалащхьэм и зыхъу­мэжыныгъэр къызэзыгъэ­пэщыным папщIэ зэхагъэува къа­лэн пыухыкIа зиIэ мотострелковэ бригадэу (ОМСБОН) къэрал унафэщIым езым и унафэм щIигъэувам хэту Волоколам шоссем и лъэныкъуэмкIэ иунэтIащ. ­Мэзкуу и Iэшэлъашахэм щекIуэкIа зэзауэр щигъэта нэужь, ОМСБОН-р­ тIасхъэщIэх еджапIэм ягъэ­кIуащ бийм и щIы­багъым диверсие лэжьыгъэ­хэр зэрыгъакIуэкIым за­уэлIхэр хуагъэ­хьэзырыну. Ахэр зыбжа­нэрэ Брянск мэзхэм щIагъэтIысхьащ. А еджапIэм ­Хъусен къыщыдеджащ тIасхъэщIэх ­гъуэ­зэджэ, Совет Союзым и ЛIыхъужь Кузнецов Николай. Абыхэм я егъэджакIуэу щытащ Судоп­латов Павелрэ «Ар къыщыхъуар Ровнэ пэмыжыжьэут» тхылъыр зытха Медведев Дмитрийрэ.
Сыжажэр апхуэдэу яхэтащ Ук­ра­инэм щыIэ гестапэм и унэр къэзыгъэуахэм, 1943 гъэм ар Тегеран ягъэкIуащ «шэрджэс бзагуэ» хуэдэу. Абы и къалэнт Сталин Иосиф зыукIыну зыгъэхьэзырхэр сэтей къищIыну. Сталинград зауэм иужькIэ ОМСБОН-м хэт цIыху 45-м я гъусэу Энгельс­ къа­лэм къыщыщIрагъэдзащ фа­шист­хэм я телъхьэ тIасхъэщIэхъ­ гупхэр ягъэкIуэдыну. Водолаз костюмхэр ящыгъыу ахэр Волгэ­ псым гъэпщкIуауэ зэпрыкIащ Iэщэр якIэрыщIауэ. Абы ехьэлIа операцэр фIы дыдэу зэфIэкIащ - зэрыпхъуакIуэхэм я телъхьэхэм и ныкъуэр ягъэкIуэдащ адрейхэр гъэр ящIащ.
Дунейм тетыхукIэ Сыжажэ Хъу­сен илъэсым тIэунейрэ Мэзкуу ирагъэблагъэу щытащ – накъы­гъэм и 9-мрэ щэкIуэгъуэм и 7-мрэ.
Сэлэт лIыхъужьым и къуэ Сыжажэ Валерэ япэ классым Бахъ­сэн къалэм 1948 гъэм щыкIуащ­. КлассипщIыр къыщиухар Налшык дэт курыт еджапIэ №5-ращ. Школым щыщIэса лъэхъэ­нэм ар хуабжьу спортым дихьэхыу щытащ: бокс, фут­бол, атлетикэ псынщIэ. Метрищэм къыщызэдэжэнымрэ жы­жьэу лъэнымкIэ школым и чемпиону щытащ. ЕпщIанэ клас­сым щIэсу лъэпощхьэпохэр къы­зэранэкIыуурэ метри 110-м къыщызэдэжэнымкIэ Урысейм и школакIуэхэм я деж щекIуэкIа Спартакиадэм пашэ щыхъуащ. 
1958 гъэм Къэбэрдей-Балъ­къэр­ къэрал университетым и инженер-техникэ факультетым­ щIэтIысхьащ икIи ар 1963 гъэм ехъулIэныгъэкIэ къиухащ. А зэманым Валерэ спортыр зэи IэщIыб ищIакъым. Ар КъБКъУ-м и командэ къыхэхахэм хэту футбол, волейбол, баскетбол джэгуащ. Абы къыдеджащ республикэм имызакъуэу къэралым щыцIэрыIуэ цIыхухэу Сэхъу Владимир, Къармокъуэ Хьэчим, Адыгэ Республикэм щыщ Хъу­тIыжь Аслъэн.
ЕджапIэм щIэсу 1959 гъэм ар ирагъэблэгъащ Налшык и «Спартак» футбол командэм. Еджэнымрэ дзэм къулыкъу щи­щIэнымрэ зэпигъэу, пищэжурэ, Валерэ абы 1970 пщIондэ щыджэгуащ. 1968-1969 гъэхэм ар ирагъэблэгъащ къэралым и щIалэгъуалэ командэ къыхэхам икIи зэIущIэ 12 абы хэту иригъэкIуэкIащ. А лъэхъэнэм ­къриубыдэу Урысейм­ и футболист нэхъыфI 11-м яхэ­хуащ.­ А псом я фIыгъэкIэ, 1970 гъэм накъыгъэм и 9-м «Динамо» стадионым футболист цIэрыIуэ Симонян Никитэ абы къыщритыжащ «СССР-м спортымкIэ и мастер» бгъэхэIумрэ абы щыхьэт техъуэ тхылъымрэ.
- Илъэс куэдкIэ сэ Налшык и «Спартак»-м и капитану сыщытащ. А зэманым къриубыдэу си гъусэу зэIущIэ губгъуэм къихьащ футболист цIэрыIуэхэу Iэпщэ Александр, Алыдшев Анатолий, ТIащ Хьэсэнбий, Гогибедашвили Заур, Ещтрэч Владимир, Ильин Валерэ, Санэшокъуэ Владимир, Литвинов Борис, Давыдов Игорь, Лий Владимир, Шаповалов Анатолий, Туаев Къазбэч, Чистохвалов Юрий сымэ, нэгъуэщIхэми, - игу къегъэкIыж Сыжажэм. – Футболым сыщыхэта лъэхъэнэхэр – ар илъэс насыпыфIэхэт, си хьэ­лымрэ Iэпкълъэпкъымрэ зыпсы­хьащ, ныбжьэгъугъэр зищIысыр къэсщIащ. АбыкIэ фIыщIэ яхуэфащэщ си тренерхэу Седановым, Суэтиным, Чембуридзе, Новиковым, Свирскэм, Чехра­дзе, Котовым, Холодковым, Кирш сымэ. 
1970 гъэм къыщыщIэдзауэ Сыжажэ Валерэ унэ ухуакIуэ комбинатым и мастеру, иужькIэ 1973 гъэ пщIондэ прорабу щы­лэ­жьащ. А лъэхъэнэм къриубыдэу абы и нэIэ щIэту яухуащ фэтэр 90 зыхэт унэ зыбжанэ, Головком и цIэр зезыхьэ уэрамым тет сымаджэщым и сабий гъэсапIэр, Стрелкэ щIыпIэм щыIэ сабий гъэ­сапIэр, Эльбрус жылагъуэм дэт фэтэр 60 хъу псэупIэ унэр, «Грушевая роща»-м и пансионатхэр, нэгъуэщIхэри.
1973 гъэм, къалэ сымаджэщ №1-м и сабий къудамэр щау­хуэм абы гу къылъитащ КПСС-м­ и къалэ комитетым и япэ секретарь Громыкэ Николай икIи ухуэныгъэр зэфIэкIа нэужь ирагъэблэгъащ ухуэныгъэмрэ къалэ хозяйствэмкIэ къудамэм и инструктору.
- Ар парт школыфI схуэхъуащ. Сэ а IэнатIэм сыщыпэрыува япэ махуэ дыдэм Громыкэ КПСС-м и ЦК-м лэжьапIэ ираджащ. АдэкIэ ди унафэщIу щытащ цIыху зэчиифIэ, парт лэжьакIуэшхуэ Шинкарёв Николай. Мэлбахъуэ Тимборэ и гъэсэн пажэм сэ фIыщIэ хузощI гъащIэм и дерс куэд къы­зэ­рызитам папщIэ, - игу къегъэ­кIыж Сыжажэм.
КъыкIэлъыкIуэу Валерэ IэнатIэ хъэхъуащ ПсэупIэ-коммуналь­нэ хозяйствэмкIэ министрым и къуэ­дзэ IэнатIэр. Ар ягъэуващ къулыкъу нэхъыщхьэ къызрата университетым къыщыдеджа ­Сэхъу Владимир и пIэкIэ. Сыжажэм и псалъэхэм къызэрыхэщыжымкIэ, 1975-1985 гъэхэу а IэнатIэм щы­пэрытар зэман хьэлъэу щытащ. Ауэ, апхуэдэу щыт пэтми ар­ лэжьыгъэмрэ гъащIэмрэ зып­сыхь IэнатIэт. А илъэсипщIым къриу­быдэу абы и нэIэ щIэту лэ­жьыгъэшхуэ зэфIагъэкIащ: Кыщ­пэк къуажэм къыщыщIэдзауэ Налшык, Бахъсэн къалэхэм, Бахъсэнёнкэ, Дыгулыбгъуей жылагъуэхэм псы зрикIуэ бжьамийхэр дашащ, троллейбус кIапсэ­хэр яукъуэдиящ, къалащхьэм ко­тель­нэ зыбжанэ щаухуащ, Налшык, Тэрч къалэхэм, нэгъуэщIхэми псы хъумапIэхэр къыщызэрагъэпэщащ, республикэм и щIы­­налъэ псоми газ, электро­къару, канализацэ, хуабэ энерге­ти­кэ хозяйствэмрэ коммуналь­нэ­ хозяйствэмрэ псэупIэр егъэ­фIэкIуэнымрэ ехьэлIа IуэхущIапIэхэр къыщызэIуахащ.
1981 гъэм Сыжажэ Валерэ къы­хуагъэфэщащ ГуащIэдэкIым и Бэракъ Плъыжь орденыр.
- 1985 гъэм КПСС-м и обко­мым и япэ секретарь Мэлбахъуэ­ Тимборэ и деж сриджащ. Абы махуипщI хуэдиз ипэ къихуэу унафэщIыр еплъащ ЖКХ-мкIэ министерствэм и унэщIэу езым и унафэкIэ Мэстафэ Владимир­ иригъэухуам. Мэлбахъуэр тIуми­ къыдэшхыдат а ухуэныгъэм щхьэ­кIэ, абрагъуэIуэу едгъэу­хуауэ­ къилъытэри икIи ди къулыкъухэм дытригъэкIыну жиIэри къыт­хуэгубжьауэ щытащ. Воло­дя­ зыри пидзыжакъым, сэ сыкъэпсалъэри жысIащ апхуэдэу къэхъумэ, си фIэфI дыдэу сабийхэр е «Спартак»-р згъэсэну сызэрыкIуэфынур. Ар къыпы­дыхьэшхыкIри кIуэжащ, - жеIэж Сыжажэм. - Куэд дэмыкIыу Мэл­бахъуэр къызоджэ. Пэжыр жысIэнщи, къызэшхыдэну­ къы­зэджа си гугъащ. Нэгъуд­жэр­ и натIэм дрейгъэкIуэтейри, зы­къыс­хуигъэзащ: «Сыт укъы­зы­теувы­Iар Хъусен и къуэ Валерэ. Уи адэр апхуэдэу Iулыдж хэмылъу щытакъым, сэ ар фIыуэ сцIыхуащ».­ «Сэ, Тимборэ Къубатиевич, пэжыр жысIауэ аращ, партым дызэригъэсам хуэдэу», - жэуап изотыж сэ абы. Зы дакъикъэ хуэдизкIэ зыри жимыIэу щысри, зэуэзэпсу и макъым зригъэIэту жеIэ: «Партым и къалэ комитетым, ещанэ къатым кIуэи, етIуанэ секретарым и пэшыр убыд икIи узэрыщытым хуэдэу жы­джэру, пэжыныгъэ пхэлъу лажьэ. ЕхъулIэныгъэ уиIэну!».
ИлъэсиплIкIэ Шинкарёв Нико­лай, адэкIэ, дызэрыцIыкIурэ си ныбжьэгъу, Губин Геннадий и гъусэу сызэрылэжьа илъэсхэр хуэунэтIауэ щытащ промышленнэ предприятэхэм я щытыкIэр зэтегъэувэжыным.
Мэлбахъуэ Тимборэ и пIэкIэ обкомым и япэ секретару къагъэкIуат Елисеев Евгений. 1989 гъэм абы и деж сыкъриджащ икIи си адэ-анэм, си унагъуэм, си псэупIэр зыхуэдэм къыщIэупщIэу щIидзащ. Сэ абы жесIащ пэшищ хъу фэтэрым цIыхуих ды­зэрыщыпсэур. А щIэупщIэныгъэ­хэр щIригъэкIуэкIыр къызгуры­Iуэртэкъым. АдэкIэ псори наIуэ хъужащ – нэхъапIэIуэкIэ тIэунейрэ абы къысхуигъэлъэ­гъуауэ щытащ къалэ исполкомым и уна­фэщI къулыкъур, ауэ сэ здатэкъым. Иджы абы нэхъ тригъэ­чыныхьу жиIащ: «Ноби аргуэру къыпхуэзгъэлъэгъуа IэнатIэм уе­лъэ­пауэмэ, фэтэр нэхъ ин къуезгъэтынукъым (а зэманым си чэзур къэсауэ япэ дыдэу спискэм ситт)». Арати, къулыкъум арэ­зы сытехъуащ. А лъэхъэнэм къа­лэ исполкомым и унафэщIу лажьэр Хъурей Феликст, ауэ ар зэрыIукIымкIэ заявленэ итхакIэт, - игу къегъэкIыж Сыжажэ Вале­рэ.
Дапхуэдизу къулыкъу лъагэми икъукIэ хьэлъэщ икIи жэ­уап­лыныгъэшхуэ зыпылъщ къа­лэ унафэщIу ущытыныр. Сы­жа­жэ Валерэ я пашэу абы къы­дэлэжьахэми къаруушхуэ халъ­хьащ къалэдэсхэм я щыты­кIэр егъэфIэкIуэным. Псом хуэ­мыдэу щIэгъэкъуэнышхуэ ягъуэтащ зи Iуэху хуэмыщIауэ псэухэм, зауэмрэ лэжьыгъэмрэ и ветеранхэм, унагъуэшхуэхэм, сымаджэ­хэм, псом япэрауэ, сабийхэм.
Къалэдэсхэм гугъуехь куэд дашэчащ псы ежэхыпIэ бжьамийхэр щыдалъхьэ лъэхъэнэм. Ауэ ар щымыIамэ иджыпсту сыт хуэдэ щытыкIэт уэшх нэужьым къалэдэсхэр зэрыхуэнур? Сыжажэм Франджым къриша пхъэн­кIий идзыпIэ цIыкIухэм хуэдэ щэ бжыгъэхэр къалэ кIуэ­цIым дагъэуващ, розэу 1 мелуа­ным щIигъу хасащ, нэгъуэщIхэри зэфIагъэкIащ. Мыр цIыкIу-цIыкIуу зэхэт, зэ еплъыгъуэкIэ мыхьэнэшхуэ зимыIэ Iуэхугъуэу къыпщыхъу щхьэкIэ, къызэщIэкъуауэ ухэплъэжым, икъукIэ лэ­жьыгъэ купщIафIэщ, къарууш­хуэрэ зэманрэ зытекIуадэщ.
Къалэ унафэщIым къыкIэлъы­кIуэу Сыжажэ Валерэ ирагъэблэгъащ КъБР-м и Президент КIуэ­кIуэ Валерэ и чэнджэщэ­гъуу. Абы и пщэ къыдэхуащ узыншагъэр хъу­мэныр, щэнхабзэр, егъэджэныгъэр, физкультурэмрэ спортымрэ. Абы зэрыщылэжьа илъэситхум Сыжажэм къигъэ­сэбэпащ нэхъапэIуэкIэ зыIэригъэхьа Iэзагъыр.
- Сэ куэдрэ срихьэлIащ КIуэ­кIуэ Валерэ и пэшым щригъэ­кIуэкIа зэIущIэхэм. Абы и деж къыщIыхьэрт къулыкъу зэ­мы­лIэу­жьыгъуэ зыIыгъ куэд. А зэIу­щIэхэр зэрекIуэкIыу щытар псалъэ­кIэ къыпхуэмыIуэтэжынщ. Сэ срихьэлIакъым апхуэдиз акъы­лыфIагъэ, хуабагъэ, гуа­пагъэ зыбгъэдэлъ цIыху, - къеIуэ­тэж Сыжажэм. – Языныкъуэхэм абы и деж къыщIыхьэрт дэ ­тIуми фIыуэ дымылъагъу цIыхухэр, ауэ­­ зэIущIэ нэужьым я нэпсхэр къызэпижыхьауэ къыщIэкIыжхэр икIи щэхуу сэ къызжаIэрт: «Сэ абы фIыуэ сыкъимылъагъу­ си гугъащ, сыту сыщыуат!» Ахэр езгъэ­жьэжырт, пэшым сыкъы­щIыхьэжырти КIуэкIуэм сеуп­щIырт: «Дауэ­ апхуэдэу ущытыф, ар плъагъу­ хъур­къым уэ?» Абы и жэуапу къызитыжырат: «Сэ сыполи­тикщ, си шэнтжьейм къитIысхьи къыбгурыIуэнущ си политикэр».
ГъэщIэгъуэн куэд дыдэ къэ­хъуащ­ а лъэхъэнэм. Ауэ зы Iуэхугъуэ утемыпсэлъыхьыу къэб­гъа­нэ хъунукъым.
- 1993 гъэм Налшык и «Спар­так»-м и джэгукIэр щIагъуэ ды­дэтэкъым. КIуэкIуэ Валерэ чэнджэщэгъум и къулыкъум теухуауэ къыщызэпсалъэм абы къыс­хурибжэкIащ си нэIэ щIэтыну унэтIыныгъэхэр, ауэ спортым теухуауэ зы псалъи хэттэкъым, - игу къегъэкIыж Сыжажэм. – Сэ абы жэуап изотыж: «Сэ сыухуа­кIуэщ, нэхъапэм сыспортсменащ, ауэ унэтIыныгъитIым къищынэмыщIауэ, адрейхэр си нэIэ щIэтщ. Сэ сыхуейт си мыIуэхум сы­хэмыхьэу фIыуэ слагъу ­лэ­жьы­гъэм зестыну, «Спар- так»-м и унафэщIу сыщытынут». «Сэ нэхъ спэгъунэгъуу ущытыну сыхуейщ дызэрыцIыкIурэ ды­зэрызэрыцIыхум папщIэ. Ухуеймэ, ЖКХ-мкIэ министру кIуэ е ухуэ­ныгъэмкIэ министру. Нэхъ къапщтэмэ, Министрхэм я Советым и унафэщIым и къуэдзэу?» Сэ жэуап естыжащ: «Хьэуэ, ЖКХ-мрэ къалэ гъэзэщIакIуэ комитетымрэ унафэщIу сызэрыщыIамкIэ срикъуащ». Ар къыпыгуфIыкI­ри жиIащ: «Уэрэ сэрэ дыцIыху къынтIэсынтIэкъым, аращи, нэхъапэIуэкIэ къезбжэкIа уи нэIэ щIэтыну унэтIыныгъэхэм физкультурэмрэ спортымрэ хыдо­гъэхьэ. Пщэдей лэжьапIэ къы­дэкI, дызэгурыIуакъэ? Дызэгуры­Iуащ, еуэ, уи «Спартакр лигэ нэхъ ищхьэм хэшэ».
1994 гъэм «Спартак»-р зыхэт гупым ещанэ увыпIэр щиубыдащ, къыкIэлъыкIуэ илъэсым япэ лигэм хыхьащ. АбыкIэ фIыщIэ яхуэфащэщ КIуэкIуэ Валерэ, Къущхьэ Iэмырхъан, Батырбеков Ахъмэт, Къуэдзокъуэ Мухьэмэд, Кокорин Николай, тренер нэхъыщхьэ Синицин Борис, командэм щыджэгуа дэтхэнэ зыми.
1998 гъэм Сыжажэм къыхуа­гъэлъэгъуащ КъБР-м и Пенсэ фондыр и унафэм щIигъэувэну, ауэ, идакъым а зэманым абыхэм теухуауэ уголовнэ Iуэху къаIэтати. Ар щымыхъум КIуэкIуэм ар пэригъэуващ КъБР-м Медицинэ страхованиемкIэ фондым и унафэщI къулыкъум.
- А лъэхъэнэм ирихьэлIэу фондым и коллективыр IэщIагъэлI нэсхэмкIэ зэхэгъэуват. АбыкIэ фIыщIэ хуэфащэщ си япэкIэ лэ­жьа, пщIэшхуэ зыхуэсщI Лъэпщо­къуэ БетIал, - жеIэ Валерэ. – А гупым си ныбжьыр илъэс 65-рэ ирикъуху садэлэжьащ. 2003 гъэм Урысейм и Фонд нэхъыфIищым дыхыхьащ, 2005 гъэм къэралым пашэ дыщыхъуащ.
Гуапэу сигу къокIыж Налшык и къалэ советым сыщылэжьа зэ­манри. 90 гъэхэр лъэхъэнэ хьэ­лъэу щытащ, республикэр мафIэ­сым хыхьэным зымащIэщ иIэжар, ауэ КIуэкIуэ Валерэ и губзыгъагъымрэ, Совет Нэхъыщхьэм и депутатхэм, республикэм щыпсэу лъэпкъхэм я зышыIэныгъэм­рэ я фIыгъэкIэ щытыкIэр зэпIэ­зэрыт хъужащ. ФIыщIэ яхузощI­ Совет Нэхъыщхьэм, КъБР-м и Пар­ламентым и унафэщIхэм, де­путатхэр гуапэу къызэрысхущытам къыхэкIыу.
Иужьрей илъэсхэм Сыжажэр лэжьащ «Капитал – медицинэ страхованиемкIэ» компанием Ип­щэ Федеральнэ щIыналъэм щиI­э и къудамэм и унафэщIым и чэнджэщэгъуу, Налшык къалэ администрацэм и тхьэмадэми чэнджэщэгъуу. Ди республикэм и къалащхьэм ПсэупIэ-коммунальнэ хозяйствэмкIэ и управ­ленэм и унафэщIым и къуэдзэу лэжьащ.
Къэралми республикэми пщIэ лъагэ къыхуащIащ Сыжажэм и псэемыблэж лэжьыгъэм. Абы къыхуагъэфэщащ ГуащIэдэкIым и Бэракъ Плъыжь орденыр, «Хэ­ку зауэшхуэм ТекIуэныгъэр къызэрыщытхьрэ илъэс 20 ирокъу» медалыр, КъБР-м и Президентым и ЩIыхь тхылъыр. 2001 гъэм къыфIащащ «Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхухэм социальнэу къащхьэщыжынымкIэ щIыхь зи­Iэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр. Ар экономикэ щIэныгъэхэм я кандидатщ, «ЭкологиемкIэ, цIы­хумрэ дыкъэзыухъуреихь дунейрэ я шынагъуэншагъэмкIэ дунейпсо академием» (МАНЭБ) и член-корреспондентщ.
Сыжажэ Валерэрэ абы и щхьэгъусэ Аллэрэ зэдапIащ зыкъуэрэ зыпхъурэ. Адэ-анэр абыхэм ягъэгуфIащ къуэрылъхухэмкIэ, пхъу­рылъхухэмкIэ, пхъурылъхухэм я быныжхэмкIэ. Илъэс куэдкIэ узыншэу Тхьэм къащхьэщигъэт дыгъуасэ зи ныбжьыр илъэс 80 ирикъуа я нэхъыжьыфIыр.