Италием щыщ тхакIуэ, да Винчи Леонардэ и тхыдэмрэ лэжьыгъэмкIэ щIэныгъэлI нэхъыщхьэ Вечче Карлэ и Iэдакъэ къыщIэкIа «Катеринэ и гуфIэкIэр: Леонардэ и анэ» романыр Налшык къалэ щагъэлэгъуащ мы махуэхэм. Катеринэ и хэкур и нэкIэ зригъэлъагъуну щIэхъуэпс щIэныгъэлIым къехъулIащ и хъуэпсапIэ нэхъыщхьэр – ар махуи 5-кIэ щыхьэщIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым икIи апхуэдизу хьэщыкъ зыхуиIэ адыгэ лъэпкъым и щэнхабзэ дахэм хагъэплъащ.
Дызэрыщыгъуазэщи, иджыблагъэ Италием къыщыдэкIащ да Винчи Леонардэ и анэ Катеринэ теухуа тхылъ. КъызэрахутамкIэ, 15 - 16 лIэщIыгъуэхэм псэуа итальян сурэтыщI, архитектор, щIэныгъэлI гъуэзэджэ, тхакIуэ, макъамэтх, узэщIакIуэ да Винчи Леонардэ и анэр адыгэт. Щхьэхуиту Адыгэ Хэкум (Черкесием) щыпсэуа, гъэрыпIэ ихуэу щIыналъэ жыжьэм къыщыхута, унэIут хъуа бзылъхугъэм теухуа тхылъым апхуэдизкIэ щIэупщIэ иIэщи, къэрал 15-м хуитыныгъэ къащэхуащ ар я бзэкIэ зэрадзэкIыну.
Езы Вечче Карлэ зэрыжиIамкIэ, да Винчи Леонардэ и адэр хэтми сыт хуэдэ лъэпкъ къыхэкIами наIуэу къэгъуэгурыкIуащ, ауэ къэзылъхуа и анэм теухуауэ тхыдэм зыри къыхэщыжыртэкъым.
- Зыхалъхуа лъэхъэнэм апхуэдизу пщIыпщIу къыхэлыдыкI сурэтыщI, узэщIакIуэ да винчи Леонардэ и зэфIэкI телъыджэхэр къыздрихам псэхугъуэ къызитыртэкъым. Ар зыми емыщхьу, псоми ефIэкIыу апхуэдэти, и анэм ещхь хъужауэ къысщыхъурт, ауэ къэзылъхуар хэтми сщIэртэкъым. Илъэс куэдкIэ сылъыхъуащ сэ абы и анэм. Ауэрэ дэфтэрхэм сыхэсу срохьэлIэ езы Леонардэ и гурылъхэр, гурыгъу-гурыщIэхэр, гупсысэхэр иритхэу иIыгъауэ щыта жып тхылъ цIыкIум. Абдежщ япэ дыдэ Катеринэ цIэм сыщрихьэлIар. Зытепсэлъыхь Катеринэр хэтми къызгурыIуэртэкъым, ауэ а бзылъхугъэм и тхыдэр къэтIэщIын хуейуэ къысщыхъурти, иужь сихьащ. Ауэрэ къэзгъуэтыжащ дэфтэр гуп, Леонардэ унэIут Катеринэ къилъхуауэ, щIалэр илъэси 10 ирикъуху и анэм ирагъэпIауэ, иужькIэ ар и адэм къритыжауэ къэзыIуатэхэр. Езы да Винчи и IэкIэ итхат «Италием бзылъхугъэу исым дахагъэкIэ ефIэкI си адыгэ анэу Катеринэ», - жиIэу. ГъэщIэгъуэныщэ сщыхъуа бзылъхугъэр Италием къызэрыщыхута щIыкIэр, ар къыздикIа щIыналъэр къэсщIа нэужь, Черкесие жиIэу пасэрей картэжьхэм къыхэгъэщхьэхукIа хэкум щыпсэу лъэпкъым и тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ щIэзджыкIыным яужь сихьащ. А лъэхъэнэм Адыгэ щIыналъэм, Абхъазым ирадыгъукIыурэ сабий, ныбжьыщIэ куэд хы адрыщI къыщыхутэрт. Катерини арат и натIэ хъуар. Ауэ ар апхуэдизкIэ гъэсат, IэпщIэлъапщIэт, щэныфIэт, дзыхь хуащIырти, Леонардэ къэжэпхъыху ирагъэпIыжауэ щытащ, - жиIащ щIэныгъэлIым.
Леонардэ и адэ Пьеро ди Антонио да Винчи нотариусу лажьэрт. Адэм къуэм Iэпихыу Iуэху нэхъыщхьэ яхуэхъуа IэщIагъэт ари, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ, пщIэшхуэ зыхуащI унагъуэм дежкIэ щхьэфIэхт нэчыхьыншэу къалъхуа сабийр. Унагъуэм ирагъэкIуэкI нотариальнэ тхылъым Леонардэ и адэшхуэм 1452 гъэм мэлыжьыхым и 15-м, сыхьэт 22.30-м иритхащ: «Ныжэбэ къуэрылъху згъуэтащ. Абы фIэтщащ Леонардэ».
ТхакIуэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, Леонардэ балигъ хъуа нэужь и анэ Катеринэ (романым къызэрыхэщыжымкIэ, Екъуб ипхъу Уафэнэху) зришэлIэжри, лIэху зрихьэжащ. ИкIи Уафэнэху дунейм щехыжам пащтыхь гуащэм хуащI пщIэ кIэлъызэрихьэу, мылъкушхуэ тригъэкIуадэу щIилъхьэжащ ар и къуэм.
- Абы щыхьэт техъуэ дэфтэрхэри къэзгъуэтыжащ. Уеблэмэ апхуэдэ дыдэу етх езы Леонардэ: «Катеринэ и хьэдэщIэлъхьэм текIуэда мылъкур»… А зэманыр хьэлъэт, цIыхухэр къадыгъун, щэн, къэщэхун жыхуэпIэр къызэрыгуэкI Iуэхут. ИкIи щIыпIэ жыжьэхэм къраш пщащэхэм гъуэгуанэр яхуэмышэчу, узыфэ зэхуэмыдэхэр къеуалIэурэ илIыкIырт. Ауэ Уафэнэху лъэпкъ лъэщ, узыншэ къызэрыхэкIам и щыхьэту къызэтенат. КъищынэмыщIауэ, ар апхуэдизкIэ теплъафIэт, щIыкIафэти, Италием нэхъ лъэпкъышхуэ дыдэу исхэм ящыщ зым – да Винчи - щыщ щIалэр къыдихьэхат. Ауэ ахэр зэрышэу итальян хабзэм идэнутэкъыми, сабийр дунейм къытехьа нэужь, Уафэнэху хуитыныгъэ иратри, лIы дагъэкIуэжауэ щытащ. Гу лъытапхъэщ адыгэ пщащэхэр IэпщIэлъапщIэу зэрыщытам къыхэкIыу, уасэшхуэ зэраIари. Псалъэм папщIэ, ахэр дыщэидэмкIэ лъэщт, лъэпкъ Iэзэгъуэхэм хащIыкIырт. Апхуэдэт Катерини. КъищынэмыщIауэ, абы хъарзынэу сурэт ищIу щытагъэнущ, аращ Леонардэ зэщхь хъужари, - къыхигъэщащ Вечче.
А псоми ущыгъуазэмэ, нэхъ гъэщIэгъуэныж пщохъу иджыри къэс зи щэхур къахуэмытIэщIа, Леонардэ и сурэтхэр. ГурыIуэгъуэщ «Мона Лиза»-р хэт абы трищIыкIами. Вечче Карлэ зэрыжиIэмкIи, пэжщ, да Винчи и сурэтхэм псоми къищыр зы бзылъхугъэщ – апхуэдизу зыхуэзэшу, фIыуэ илъагъуу щыта и адыгэ анэрщ!
- Да Винчи Леонардэ и сурэтхэм набдзэгубдзаплъэу уриплъэмэ, нэхъыбэм къищыр мащIэу пыгуфIыкIыу, теплъафIэу зы бзылъхугъэ зэпIэзэрытщ. ИкIи куэдрэ дрохьэлIэ абы и щIыбагъ къурш къыдэту. Италием къыщыпхуэгъуэтынукъым а къуршхэр. Сыту жыпIэмэ, уэс телъу къурш лъагэ щыIэкъым ди щIыналъэм. Ауэ щыхъукIэ, а къуршхэм Леонардэ зыгуэрым къыхутепсэлъыхьауэ, ар сурэтыщIым и нэгу къыщIигъэхьэурэ итхыжауэ аращ. IэщIагъэлIхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэр щыхьэт тохъуэ абы. Сэ быдэу си фIэщ мэхъу да Винчи и анэм щыбгъэдэса и сабиигъуэм хуаIуатэу щытауэ Уафэнэху щалъхуа щIыналъэ жыжьэм и теплъэ дахэр. Езы Леонардэри щIэхъуэпсу щытагъэнущ и анэм и хэкум къыщыхутэну, аращ абы и сурэтхэм зэш щIэншэрэ нэщхъей гуэррэ щIыхэлъыр, - къыхигъэщащ хьэщIэм.
Адыгэ лъэпкъым и тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ фIэгъэщIэгъуэну зыдж щIэныгъэлIым Къэбэрдей-Балъкъэрым зэрыщыIа махуи 5-м къриубыдэу джэгушхуэ хузэхашащ, лъэпкъ фащэм и дахагъэр ирагъэлъэгъуащ, Уафэнэху и къуэм хъыбару хуиIуатэу щыта Iуащхьэмахуэ лъапэм яшэри, и нэгу зрагъэужьащ, ди лъэпкъ шхын IэфIхэр Iуагъэхуащ. КъищынэмыщIауэ, Вечче зыгъэхьэщIа Сэралъпхэ Албертэ Мадинэрэ тхакIуэм цей екIу тыгъэ хуащIащ, «Акрополь» рестораным да Винчи Леонардэ къыщыхузэIуаха пэш-музеим щIэныгъэлIыр ирагъэблэгъащ, шхапIэм и унафэщI Къардэн Хьэсэн щIэныгъэлIыр къигъэхьэщIащ.
- Си хъуэпсапIэ нэхъыщхьэр къызэхъулIащ – слъэгъуащ Уафэнэху и хэкур! СыщыхьэщIащ ар хуиту щызэхэзекIуэу щыта щIыналъэм. ЩIыпIэ жыжьэм къыщыхута пщащэм къыщIэхъуа щIалэ цIыкIум дызэришэлIащ нобэ. ДыгуфIэу, дыгушхуэу, ди гур хэхъуэу дызэбгъэдэтщ. Абы къикIыр зыщ – мамырыгъэмрэ лъагъуныгъэмрэ къаруушхуэ зэрахэлъырщ. Сыхуейт ныбжьэгъугъэм пщIэ хуэтщIу, фIымрэ дахэмрэ ди гъуазэу псори мамыру дыпсэуну, - пшыхьым и кIэм щынэсым хъуэхъуащ Вечче.
Мы зекIуэм ипкъ иткIэ, Вечче Карлэ КъБКъУ-м и егъэджакIуэхэмрэ студентхэмрэ яIущIэри, «Кавказ Ищхъэрэм и генуэз къалэхэм» тепсэлъыхьащ. КъищынэмыщIауэ, абы зэдзэкIакIуэу, гъуазэу щIыгъуу хэкум къекIуэлIэжа, физико-математикэ щIэныгъэхэмкIэ доктор, Италием ядернэ къэхутэныгъэхэмкIэ институтым и унафэщIым и къуэдзэ, профессор Дэбагъуэ СулътIан КъБКъУ-м лекцэ щригъэкIуэкIащ.
Фырэ Анфисэ.
