Тхьэхэм я зэхуэсыпIэу алыдж IуэрыIуатэм хэт Олимп Iуащхьэр а цIэр зэрихьэу а щIыналъэм ит бгырауэ хуагъэфащэ. Ауэ нэгъуэщI еплъыкIи щыIэщ.
Япэрауэ, зи лъагагъыр метр 2917-рэ фIэкIа мыхъу бгыр, алыджхэм я тхьэхэр дэнэ къэна, тщыщ дэтхэнэри дэкIыфыным хуэдизщ икIи апхуэдэу зэрыщытым «а лъагапIэр тхьэхэм я дежкIэ тIэкIу мылъахъшэIуэу пIэрэ?» жыуегъэIэ.
НэгъуэщI зыми гу лъытапхъэщ. Алыджхэм я пасэрей диным хэта тхьэхэм я нэхъыжь Зевс щыблэкIэ къызэухыу щыта Iуащхьэр, абы къыдэкIуэу, шынагъуащэуи зэщIэгъуагъуэрт, мафIэу къызыпхилыгъукIхэми ихъуреягъыр зэщIалыпщIырт.
Зи гугъу тщIы къэралым и пасэрей IуэрыIуатэр зыдж, филологие щIэныгъэхэм я доктор Гринчер Николай зэрыжиIэмкIэ, зэман жыжьэм псэуахэм алыдж тхьэхэм я зэхуэсыпIэу къалъытэнкIэ хъуну щытар Кавказ къуршыжьхэм ижь-ижьыж лъандэрэ уардэу къахэбжьыфIыкI Iуащхьэмахуэ хуэдэ лъагапIэщ. Бгыжьыр тхьэхэм я тIысыпIэрэ санэхуафэ щащI щIыпIэу щытауэ нарт эпосми жеIэ.
А гупсысэм лъабжьэ иIэщ. Тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, пасэрей алыджхэм я хылI-зекIуэлIхэр, хы ФIыцIэм щIэх-щIэхыурэ къызэпрысыкIырти, Кавказ щIыналъэм къихьэрт. Ауэ щыхъукIи, абыхэм гу лъамытэнкIэ Iэмал иIакъым, зыхуэбгъэдэн щымыIэу, узримыгъэплъу дахащэ, метр 5642-рэ зи лъагагъ Iуащхьэмахуэ.
Абы къыдэкIуэуи къыхэгъэщыпхъэщ, лъэхъэнэ жыжьэу дызытепсэлъыхьхэм мафIэ бзий гуащIэхэр къызыпхыпсыкIа бгыжьым и «къэгубжьыгъуэ» дыдэу зэрыщытари… ИкIи, щIэныгъэлIхэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, Iуащхьэжьым нобэ зиущэхужауэ къытфIэщI щхьэкIэ, ар зыкъыщызэкъуихынур дымыщIэ, пщтырагъэшхуэ зыпкърыт мафIэбг «ябгэщ».
ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, иужьрей дыдэу лъагапIэжьыр къыщикъуэлъыкIар илъэс 1000 ипэкIэщ. Абы лъандэрэ, цIыхухэри псэущхьэхэри имыгъэпIейтейуэ, зэпIэзэрыту къекIуэкIа бгым зэхуихьэса къарур зыхуэдизыр зыми ищIэркъым икIи ар абы дунейм къыщытриутIыпщхьэну пIалъэр, а Iуэхум егупсысхэм къызэралъытэмкIэ, икъусыкъужкIэ шынагъуэу къыщIэкIынри хэлъщ.
Ди къэралым и щIэныгъэрылажьэхэр къэхъункIэ хъуну а Iуэхугъуэм куэд щIауэ зэдегупсысырти, Урысей Федерацэм ЩIым и физикэмкIэ институтым и IэщIагъэлIхэм къалэн щащIащ Iуащхьэмахуэ и лъабжьэм зыщIэзыгъэпщкIухьа магмэм и «бэуэкIэм» кIэлъыплъыну. ИкIи, а унафэм ипкъ иткIэ, техникэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Собисевич Леонид зи пашэ гупыр, ди республикэм и Тырныауз къалэм ипщэкIэ щыIэ нейтриннэ станцым и гъуэдыджым (тоннелым) хуэегъэзыхыгъуэу ихьэри, щIы щIагъым километри 4-кIэ пхыкIащ. Абы лъандэрэ, ахэр абдежым, а Iуэхум хузэтраухуа IэмэпсымэхэмкIэ, Iуащхьэмахуэ и лъабжьэм къыщыхъу-къыщыщIэхэм щодаIуэ.
Геолого-минералогие щIэныгъэхэм я доктор Масуренков Юрий къызэрилъытэмкIэ, бгыжьым и кIуэцIым щызэхуэхьэса хуабэр щIыпIэ-щIыпIэкIэрэ къызэрыщыпхивынкIэ хъунум щыхьэт техъуэфынущ абы ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ и джабэ нэкIухэм псы пщтырхэр къызэрыщIэкъуэлъыкIри. Ахэр щызэпиплъыхьым, щIэныгъэлIым игу къэкIащ мафIэбг жеям и «пэщхъыным» кърихункIэ хъуну гъуэзыр зэрагъэупщIыIуну щIыкIэр зыхуэдэри. Масуренковым къелъытэ, щIыпIэ языхэзхэм деж километри 2 - 3-кIэ щыпхыугъуэныкIауэ, Iуащхьэмахуэ и лъабжьэм щызэхуэхьэса пщтырагъэм тIэкIу-тIэкIуурэ хегъэгъэщIын хуейуэ. Ар, дауи, къызэрымыкIуэу мылъкушхуэ зытекIуэдэну Iуэхущ…
Дунейр уэфIу, Кавказ Ищхъэрэм губгъуэ лъэныкъуэмкIэ укъыщихьэкIэ, Iуащхьэмахуэ, апхуэдизкIэ уардэрэ дахэу уи нэгу къыщIоувэри, хьэщыкъ ухуэмыхъункIэ Iэмал иIэкъым. Хъыбар щыIэщ, ди лъэхъэнэм и IV лIэщIыгъуэм Индыл псышхуэм къызэпрыкIыу КавказымкIэ къэзыунэтIа гуннхэр, нэхущ пшэплъым дыхьэрэну ириIа щIэплъыпIэм хужьышхуэрэ абрагъуэу «къытепсыха» Iуащхьэмахуэ къыщалъагъум, шынагъэ иным зэщIищтэу, лъэныкъуэкIэ ирагъэзэкIыжауэ.
Тхыдэ мыжыжьэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, цIыхухэм ящыщу абы япэ дыдэу дэкIар генерал Эммануэль 1829 гъэм иригъэкIуэкIа зекIуэм гъуэгугъэлъагъуэу яхэта Хьэшыр Чыларщ.
Кавказым и шытх нэхъыщхьэмрэ къедзамрэ ящхьэщыт аранэ лъагапIэхэр, абыхэм я лъабжьэкIэ щешкIурэх псыкъелъэ дахэкIейхэр, щыщIэущхъуэнтIыкI хыжьей къабзащэхэр, бгылъэ щыгум дэкI лъагъуэхэр, къуршыпсхэр хъухъущыщу зэжэх тIуащIэхэмрэ абыхэм зыдэзыуфэбгъуа уэздыгъей мэзхэмрэ апхуэдизкIэ узыIэпызышэщ, гур хэзыгъахъуэщи, Iуащхьэмахуэ и Iэхэлъахэм цIыхухэр ноби уэру кърашалIэ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.