Къабарты-Малкъар «Сочи-2019» форумда туризм- рекреация жаны бла 9 миллиард сом багъасы инвестиция проектлерин кёргюзтгенди. Аланы энчиликлерини эмда промышленностьда бла АПК-да уллу инвестиция проектле жашауда къалай бардырылгъанларыны юсюнден «Интерфакс-Юг» агентствогъа берген интервьюсунда КъМР-ни Башчысыны къуллугъун болжаллы халда толтургъан Казбек Коков хапарлагъанды.
-Казбек Валерьевич, Къабарты-Малкъар бу жолгъу инвестиция форумда ненча проект кёргюзтгенди, ала къайсы бёлюмле бла байламлыдыла?
-Жаланда туризм-рекреация жаны бла бизни республика Сочиге элтген проектлени багъалары 8,7 миллиард сомну тутадыла. Курорт-рекреация комплекс Къабарты-Малкъаргъа бек магъаналыды – аны экономикасын айнытыуну къыйматлы амалларындан бириди. Сёз ючюн, «Черек» туризм-рекреация кластер» проектге кёре Черек районда тау лыжа курорт къураргъа белгиленеди. Ол шёндюгю турист араланы бирикдирликди эмда жангыларын къураргъа да себеплик этерикди. Бара-баргъан заманда кючлю канат жоллары бла жангы тау лыжа курорт къураргъа, Чирик кёллени, «Аушигер» жылы сууланы туризм бла байламлы инфраструктураларын комплекс халда айнытыргъа мурат этиледи.
«Гара сууланы ёзени» туркомплексни» проектине кёре 400 жери болгъан турбаза, оннга жууукъ энчи коттедж, ресторан, машинала тургъан жерле, кёп жумушла тамамлагъан спорткомплекс да ишлерге белгиленеди. Бу проектни багъасы 2,5 миллиард сомду. «Жылы-Суу» кемпинг парк да Элбрусну север жанында орналлыкъды. Ол тийре бек сейирликди, анда жер тюбюнден чыкъгъан суула кёп ауруулагъа дарманлыкъ этедиле. Проектни регионла аралы магъанасы болгъанын чертирге сюеме. Аны багъасы 747 миллион сомду.
«Нарзан» санаторий-къонакъ юйле комплекс бла байламлы проект толтурулса уа, Къабарты-Малкъарны санаторий-курорт комплексини ырысхы-техника болумун игилендирирге, саулукъну кючлендириучю туризмни айнытыу жаны бла башхалагъа оздурмазча этерге онг чыгъарыкъды. Анга битеу да 939 миллион сом чакълы бир къоратыргъа белгиленеди.
Битеу кёргюзтюлген проектле да республиканы туризм кластерлерин айнытыугъа, Къабарты-Малкъарны туризм-рекреация эмда санаторий-курорт онгларын бютюн толу хайырланыргъа себеплик этерикдиле.
-Сочиде кёргюзтюлген проектледен регионну экономикасына артыкъда магъаналыгъа къайсыларын санайсыз?
- Республиканы жеринде экономиканы тюрлю-тюрлю бёлюмлери бла байламлы 80 инвестиция проектден бирлери жашауда бардырыладыла, башхалары къолгъа алыныргъа хазырлана турадыла.
Аланы битеу багъалары 1,2 триллион сом чакълы бирди. Аланы хайырындан ачылгъан эмда ачыллыкъ ишчи жерле 13 мингнге жетедиле. Инвестициялы проектлени битеу санына агропромышленность, туризм-рекреация, къурулуш эмда экономиканы башха бёлюмлери бла да байламлы болгъанла киредиле.
Бюгюнлюкде артыкъда къыйматлы 15 проект толтурула турады. Ала 5,4 минг ишчи жер берирге боллукъдула. Аладан бир ненчасын туура этсем да тамам сунама: 100 гектарны тутхан бийик технологиялы теплица комплексни, бир жылгъа 33,5 минг тонна томат паста чыгъарлыкъ консерва заводну къурулушлары, пластик орунла чыгъарлыкъ заводну жангыртыу, «Нальчик» къонакъ юйню реконструкциясын бардырыу.
-РФ-ни Презитденти Владимир Путин РФ-ни Правительствосуна Тырныауузда вольфрам-молибден магъадан къазыуну эмда аны жарашдырыуну жангыдан башлауну проектине энтта тынгылы къараргъа буюргъанды. Андан сора «Ростех» къырал корпорацияны ёз предприятиясын – «Эльбрусский горнорудный комбинат» ООО-ну – къурагъанды. Ол конкурсда да хорлагъанды. Проектни жашауда бардырыу не халдады?
-Иги кесек иш тамамланнганды. Кесигиз да айтдыгъыз «Эльбрусский горнорудный комбинат» ООО конкурсда хорлагъанын. Ол Тырныауузда вольфрам-молибден магъадан болгъан жерлени тинтирге эмда къазыу ишлени башларгъа 2038 жылгъа дери лицензия алгъанды. Магъаданны ёлчемлери тергелгендиле, техника эмда экономика жаны бла да къоранчла, файдала да саналгъандыла, Россейни Табийгъат байлыкъланы хайырланыу жаны бла министерствосу магъадан къазыллыкъ жерлени тизмесин къабыл кёргенди.
Тырныауузда вольфрамны запаслары РФ-да болгъанланы 50 проценти чакълы бирин тутадыла. Таза вольфрамны бир жылгъа 2,8 минг тоннасын, молибденни 450 тоннасын чыгъарыргъа онг барды. Аланы асламысында машинала чыгъаргъан бёлюмню эмда къоруулау-промышленность комплексни предприятиялары аллыкъдыла.
Проект бек уллуду, аны бла бирге уа къыйынды. Кёп инвестиция къоранчла керек боллукъдула, хайыр алыуну уа иги кесек заманны сакъларгъа тюшерикди. Алай бизге ол социал жаны бла артыкъда магъаналыды, нек дегенде 700-ден башлап мингнге дери ишчи жерле къураргъа онг берликди.
Жарашдырылгъан «жол картагъа» тийишлиликде бусагъатда проект-смета документация хазырлана турады. РФ-ни Правительствосу бла да Тырныауузгъа терк атламла бла айныгъан тийрени статусун бериуню юсюнден сёлешиуле бардырыладыла. Кёп да бармай биз проектни толтуруугъа кёчербиз, шарт айтханда, къурулуш ишлени башларбыз деп ышанама.
-Къабарты-Малкъарны туристле артыкъда бек сюйген жерин – Элбрусну тийресин - айнытыу жаны бла уа къаллай планларыгъыз бардыла? Республиканы къонакъларыны бла жамауатыны къоркъуусузлукъларын жалчытыр ючюн къошакъ халда не мадарла этерге дейсиз?
-Сёзсюз, кёпле Къабарты-Малкъарны Элбрусну , аны тийресини да хайырындан таныйдыла. Аны солугъанланы кесине тартхан ариу табийгъаты, туризмни, альпинизмни, тау лыжалада учууну да айнытыргъа уллу онглары бардыла. Алай дарман суулары, таза хауасы да бир жерде да болмагъанча алай аламатдыла. Битеу ол затла мында дуния даражалы тау-лыжа курорт къураргъа онг бередиле.
Рекреация комплексибизге 80-ден аслам энчи иели къонакъ юйле, солуу базала бла пансионатла киредиле. Ала бир жолгъа 5 мингден артыкъ адамны алыргъа хазырдыла. Мында 11 канат жол да ишлеп турадыла. Аладан бири Европада бек бийикге саналады – аны ахыр станциясы тенгизден 3 минг 847 метр бийикликдеди. Бу жангы жылны байрамларында курортну бек аздан 45-50 минг адам жокълагъанды.
Аны бла бирге Минги тауну тийресинде солургъа сюйгенле бютюн кёп болур ючюн алыкъа кёп зат этерге тюшеригин да ангылайбыз. Ол себепден кесибизге быллай борч салгъанбыз – солугъанлагъа этилген жумушланы качествосун кётюрюрге, туризм эмда транспорт инфраструктураны къурулушларын тирилтирге, «Жыл узуну ишлеп тургъан «Элбрус» тау лыжа комплекс» дегенча энчи экономика зона къураргъа. Ол жаны бла биз «Шимал Кавказны курортлары» акционер общество бла къаты байламлыкъда ишлейбиз.
Къоркъуусузлукъну жалчытыуну юсюнден айтханда, аны ючюн дайым къайгъыргъанлай турабыз. Минги тауну тийресинде Россейни МЧС-ини Элбрус бийик тау излеу-къутхарыучу отряды къуллугъун бет жарыкълы бардырады. Элбрус курортда энчи департаментле бла кече-кюн да ишлеп тургъан службала къуралгъандыла. Аланы борчлары трассаланы тап халда тутууду, алада къоркъуусузлукъну жалчытыуду.
Хауа болумланы юслеринден заманында хапарлау, табийгъат къыйынлыкъны алгъадан билиу, болушлукъ этиу, къутхарыу – ма аллай жумушланы тамамлау бла кюрешедиле Элбрус курортну службалары. Лыжала бла учарча жолланы къоркъуусузлукъларына энчи эс бурулады. Алты трассада учаргъа эркинлик берилгенди: юйрене тургъанлагъа бир жашили, юч къызылы, эки да кёгю. Бешисинде уа Халкъла аралы лыжа федерация эришиуле бардырыргъа боллугъун тохташдыргъанды.
Хар эрттен сайын адамла лыжала бла учаргъа чыгъарны аллында трассаланы жумушларын жалчытханла ала ётген тау этеклени болумларына къарап чыгъадыла. Минги тауну тийресинде энчи патрульла да къуралгъандыла. Ала ачыгъанлагъа терк болушлукъ берирге, больницагъа элтирге неда врачланы алагъа жетдирирге не заманда да хазырдыла. Къышда уа Катастрофаланы медицинасындан бригадала кюн сайын дежурство бардырадыла.
Къар юзюлюп тюшюуден къоруулагъан да энчи служба барды. Азау таланы башында куртла артыкъда къалын болгъан жерледе аланы тыйгъан чалдишле тартылгъандыла, башха тикледе уа къарны алгъадан тюшюрюр мадарла этиледиле.
Къоркъуусузлукъну кючлендириу жаны бла иш дайым бардырылады. Алай таула – таула болгъанлай къаладыла. Алада кесинги жюрютюуню жорукъларын билиу, аладан таймау - къонакъланы курортда ырахатлы турууларыны бек магъаналы амалыды.
-Арт жыллада Къабарты-Малкъарда АПК терк атламла бла айнып барады, терек бахчала кёпден-кёп жерни аладыла, кёгетле сакъланнган мекямланы саны ёседи. Бу бёлюмде уа къаллай инвестиция проектле бардырыргъа белгиленеди?
-Къабарты-Малкъарны агропромышленность комплекси арт жыллада республиканы экономика бёлюмлерини арасында ёсюу жаны бла алчылыкъны тутады. Анга уа федерал даражада бардырылгъан политика себеплик этеди. Эл мюлкде ишлегенлеге хар жаны бла тутхучлулукъ этиледи, бёлюмге бюджетден иги кесек ахча да бёлюнеди.
Шёндюгю амалланы кенг хайырланыу бла мирзеулюк битимледен, тахта кёгетледен бла жемишледен бай тирлик алыргъа къолдан келгенди. Анга уа терк жетген алма тереклени кёп салыннганы, жерлени сугъарыу кюч ала баргъаны себеплик этедиле. Малчылыкъ, фермала, чабакъ мюлкле, эл мюлк продукцияны жарашдырыучу предприятияла бла байламлы жангы инвестиция проектлени жетишимли толтурууну юлгюлери да бардыла.
АПК-ны экономикагъа къошхан юлюшюн бир ненча кереге кёбейтиу бизни стратегия борчубузду. Анга жетер ючюн а эл мюлк ишлени бла жарашдырыучу производствону бирикдирирге, багъасы чыгъарча, россейли эмда халкъла аралы рыноклада суралырча продукция алыргъа тийишлиди. Ма анга кёре, АПК-да инвестиция проектлени толтурууну баш мураты – республиканы тахта кёгетле эмда жемишле бла кеси кесин жалчытырча болумгъа жетиудю, бийик технологиялы теплица комплексле, шёндюгю заманнга келишген жарашдырыучу предприятияла, къумалылыкъны кётюрюу, урлукъла чыгъарыу бла кюрешген арала бла калибровочный заводла ишлеудю.
