ЗэрытщIэщи, ди планетэм и щIыпIэ куэдым дыщрохьэлIэ зи къежьэкIэ хъуар щIэныгъэлIхэми цIыху къызэрыгуэкIхэми нобэр къыздэсым яхузэхэмыгъэкIа ухуэныгъэ телъыджэхэм.

Абыхэм ящыщщ Кавказ Ищхъэрэм хы ФIыцIэмкIэ егъэзэкIа и лъагапIэхэм, нэхъ пыухыкIауэ къыжытIэмэ, ТIуапс и псыхъуащхьэхэм къыщыщIэдзауэ иджырей Абхъазым и бгыщхьэ щIыпIэхэри къызэщIэзыубыдэхэм, дызыщрихьэлIэ, абхъазхэм «ацангуар» («ацан» - «цIыкIужьей», «гуарэ» - «IущIапIэ») зыхужаIэ мывэ хъунэхэр.

«Псэм и лъахэ» фIэщыгъэр зытрагъэIукIа щIыналъэм щыпсэухэм я деж ноби къыщекIуэкI хъыбарыжьхэм ящыщ зыщ псы къуэпсхэм я къежьапIэ къуршыщхьэхэм деж, ар я хэщIапIэу, лъэпкъ цIыкIужьей гуэр, я лъагагъкIэ мыин дыдэу, зэрыщыпсэуам теухуар. Ацангуархэр зи IэдакъэщIэкIыу щытахэри, зэрыхуагъэфащэмкIэ, ахэращ.

Урыс ботаник икIи географ цIэрыIуэ Альбов Николай 1892 гъэм щыIащ Абхъазым и бгыщхьэ щIыпIэхэм. Абдежым щIэныгъэлIым щригъэкIуэкIа къэхутэныгъэм къыхиха гупсысэщ мы щIыпIэхэм лъэпкъ цIыкIужьей гуэри зэримысам ехьэлIар. Абы къызэрилъытэмкIэ, мывэ хъунэхэр зи Iэужьыр зэман жыжьэхэм бгыщхьэхэм теса Iэщыхъуэхэмрэ егъэзыпIэ къыщызылъыхъуэу щыта щакIуэхэмрэщ. АтIэми, аращ узэгупсысыр, езы мывэ хъунэхэр щагъэувауэ щыта щIыпIэхэм я нэхъыбапIэр мэз зэрыт икIи псы къыщыщIэж жьанэхэм зэрапэгъунэгъур къэплъытэкIэ.

АрщхьэкIэ, мы Iуэхум мыгурыIуэгъуэ гуэрхэри хэлъщ. Псом япэрауэ, зи гугъу тщIы ухуэныгъэхэм я лъагагъыр метррэ ныкъуэм фIэкIыркъым. ЕтIуанэрауэ, ахэр зэрызэтралъхьа къыр дзакIэ гуэмыупсыкIахэм я зэхуакухэр тIэкIу иныIуэхэщи, абыхэм я къуагъым, Iэщми цIыхуми, зэрызыкъуагъэпщкIуэу щыта щIыкIэр гурыIуэгъуэкъым, жьыр ямылейуэ зэрыщызэпекъум къыхэкIыу.

Ацангуархэм я лъахэщ бгыщхьэхэм дызыщрихьэлIэ Мзы хыжьейм и Iэгъуэблагъэри. Зи кIыхьагъыр километритIым нэблагъэ сэрейкIэ, къыр дзакIэ гуэмыупсыкIахэмкIэ, зэпыщIа мывэ хъунэхэр удз щхъуантIэм къыхэхужьыкIыу щыплъагъукIэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым.

Псхьу «быдапIэм»

«Испы мывэ хъунэхэр» зищIысыр зэхигъэкIыну яужь ихьауэ щытащ совет лъэхъэнэм псэуа, Абхъаз щIыналъэм и бгылъэ щIыпIэхэр и кIыхьагъкIэ къызэхэзыкIухьа, археолог, кавказовед Воронов Юрий. И пщэ дилъхьэжа а къалэныр игъэзащIэу ар зыбжанэрэ щыIащ Бзыбэ и псыхъуащхьэхэм дэс Псхьу къуажэ цIыкIум и Iэгъуэблагъэм.

А лъахэм, нэхъ пыухыкIауэ къыжытIэмэ, Бавю псы бгъунжыр Бзыбэ щыхэхуэжым деж зыкъыщызыIэт пэнтхым и щыгум Воронов Юрий къыщигъуэтат пасэ зэманхэм я щIэинрэ быдапIэжьу къызэрекIуэкIар зыгъэнэрылъагъу ухуэныгъэ телъыджэ. А «къалэжьым» и мывэ дзакIэжьхэр къыхэзыгъэкъэбзыкIыжа щIэныгъэлIым къызэрилъытэмкIэ, зы лъэныкъуэкIэ дыкъыщеплъмэ, абдежым итагъэнущ, зи Iэ къикIар мыгурыIуэгъуэ дыдэми, Псхьу щIыналъэр зыхъумэу икIи зыгъэбжьыфIэу къекIуэкIа быдапIэжь гуэр. НэгъуэщI лъэныкъуэкIэ дегупсысмэ, ухуэныгъэр хъыбарыжьхэм къыхэщ испы лъэпкъым, «ацангуархэр» зи IэдакъэщIэкIыу ябжым, я щIымахуэ егъэзыпIэу щытагъэнущ...

Дапхуэдэу щымытами, зи гугъу тщIы мывэ хъунэхэр ноби къонэж щэху куэд зыгъэпщкIуа ухуэныгъэ телъыджэхэу.

КЪУМАХУЭ Аслъэн.