КАВКАЗ РАСЭ

Инджылызыбзэм «цIыху хужьхэр» мыхьэнэр къикIыу XVIII лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ нобэм къэс щIэныгъэ фIэщыгъэцIэу къигъэсбэпыр «Кавказ (caucasian) расэ» терминырщ.
Америкэм и цIыху хужьхэм тхыгъэкIэ къызыхэкIар къагъэлъэгъуэн хуей щыхъукIэ, ноби къыхах «кавказ» фэщыгъэцIэр. Абы щыгъуэми гу лъытапхъэщ езы Кавказым и цIыхухэри а псалъэр къэзыгъэсэбэп хамэ къэралхэри абы и къежьапIэ дыдэмрэ и мыхьэнэмрэ нэсу зэрыщымыгъуазэм.
«Кавказ расэ» терминыр япэ дыдэу 1795 гъэм нэмыцэ щIэныгъэлI, антропологием и лъабжьэгъэтIылъу ялъытэ, Гёттинген университетым и профессор Блуменбах Иоганн Фридрих къигъэсэбэпу щIидзащ.
«ЦIыху хужь» псалъэхэр япэ къыхэзылъхьар Блуменбах Гёттинген и лэжьэгъу Мейнерс Кристофорщ. «Кавказ расэ» терминыр Мейнерс и цIэм езыпх щIэныгъэлIхэри щыIэщ.
Блуменбах ящыщщ цIыхухэр расэкIэ япэ дыдэу зыгуэшахэм («ЦIыху лIэужьыгъуэхэм теухуауэ», I795). ЩIэныгъэлIым къызэрилъытэмкIэ, «Кавказ щIыналъэм цIыху лIэужьыгъуэхэм я нэхъ дахэ дыдэр къегъэщIыр». XVIII лIэщIыгъуэм и кIэм Блуменбах цIыхухэр я теплъэмрэ я Iэпкълъэпкъ зэхэлъыкIэмрэ теухуауэ лIэужьыгъуитхуу игуэшащ: кавказ е хужь, монгол е гъуэжь, малай е кхъуэщыныфэ, эфиоп е фIыцIэ, американ е плъыжь.
Блуменбах, Кавказым щыпсэухэм я щхьэ къупщхьэхэр иджа нэужь, етх: «ЩыIэщ расэ хужь, европэ цIыхухэр зыхыхьэр. А расэм кавказ расэкIэ еджэн хуейщ, сыту жыпIэмэ, а расэм хиубыдэхэм щыщу нэхъ къабзэ дыдэр икIи пасэрей дыдэр Кавказ щIыналъэм щыпсэу лъэпкъхэрщ».
НэгъуэщIу жыпIэмэ, щIэныгъэлIым къызэрилъытэмкIэ, адрей расэ псоми (Европэми Азиеми я цIыхухэри хиубыдэу) я къежьапIэр Кавказырщ, ахэр къызытекIар абы ис лъэпкъхэрщ. Апхуэдэуи, абы зэрыжиIэмкIэ, илъэсищэ, мин бжыгъэхэм къриубыдэу Европэм и цIыхухэм расэ зэхуэмыдэхэм яхэзэрыхькIэрэ, зэхъуэкIыныгъэхэр ягъуэтащ, икIи расэ хужьыр къабзэу къыщызэтенар Кавказ щIыналъэрщ.
Блуменбах, а зэманым псэуа щIэныгъэлIхэми ещхьу, шэрджэс цIыхубзхэм я дахагъэ къызэрымыкIуэм гулъытэ лей хуищIащ икIи кавказ расэм хыхьэхэм ящыщу ахэр нэхъ дахэ дыдэу къилъытащ.
Канадэм и иджырей щIэныгъэлI, Гарвард университетым бзэщIэныгъэхэмкIэ доктор щыхъуа, Канадэ дэт Макмастер университетым и профессор, Кавказыр, адыгэбзэхэр джынымкIэ IэщIагъэлI Джон Коларуссо шэрджэсхэм ятеухуауэ мыпхуэдэу етх: «Шэрджэсхэр я цIыхубзхэм я дахагъэмрэ я цIыхухъухэм я хахуагъымкIэ цIэрыIуэт. Я теплъэкIэ шэрджэсхэм я нэхъыбэр европэ цIыхухэщ, къуэкIыпIэ щытыкIэ мащIэ гуэрхэри щахэлъи щыIэщ. Шэрджэс куэдыр зи нэхэр щIыху щхьэц сырыхухэщ, абы щыгъуэми адрейхэм кавказ цIыхухэм я зэхуэдэ щытыкIэхэри зыхэлъхэри яхэтщ: я фэ хужьыбзэм щхьэц фIыцIэр щIыгъуу. ЦIыхубзхэми цIыхухъухэми Iэпкълъэпкъыр лантIэу икIи уардэу щытыным гулъытэ хуащIырт, икIи ноби къуажэ куэдым зи ныбжьыр хэкIуэта цIыху узыншэхэр дэсщ, абыхэм ящыщ куэдым я ныбжьыр илъэсищэм щIигъуащ». («Прометей шэрджэсхэм ящыщщ», I987).
XIX лIэщIыгъуэм псэуа нэмыцэ щIэныгъэлI цIэрыIуэ Гегель Г.В.Ф. нэгъуэщI щIэныгъэ лэжьакIуэ куэдым хуэдэуи «кавказ расэ» терминыр къигъэсэбэпырт: «Тхыдэр ипэкIэ зыгъэкIуатэр кавказ расэм и закъуэщ» («Псэм и философие», 1817).
Американ щIэныгъэлI, лъэпкъхэр джынымкIэ америкэ щIэныгъэм и къызэгъэпэщакIуэ Мортон Самюэль Джордж зэреплъымкIэ, расэхэм я къежьапIэр зэтехуэркъым («ЦIыху лIэужьыгъуэхэр», I854). Мортон пщIэшхуэ зиIэ щIэныгъэлIт, абы и теориехэри егъэлеяуэ цIэрыIуэт. Блуменбах антропологие псом и лъабжьэгъэтIылъу ялъытэмэ, Мортон американ антропологием и зэфIэгъэувакIуэу ябж. ЦIыхухэм я акъылым и зэфIэкIхэм тещIыхьауэ, щIэныгъэлIым расэ иерархием теухуа гупсысэ къыхилъхьауэ шытащ. А иерархием расэхэм мыпхуэдэ увыпIэхэр щагъуэтащ: кавказ цIыхухэр щхьэщыгум, цIыху фIыцIэхэр и лъабжьэм, адрей расэхэр зэхуакум. Абы нэмыщIыжкIэ, пасэрей Египетым къыщагъуэта щхьэ къупщхьэхэр иджа нэужь, Мортон ахэр Кавказым ейуэ, икIи Египетым зыкIи пымыщIауэ къилъытащ.
Дунейм и япэ цIыхухэр Кавказым къыщежьэу къэзылъытар краниологие къэхутэныгъэхэм я закъуэкъым, атIэ бзэщIэныгъэм, уеблэмэ генетикэм ехьэлIауэ США-мрэ Канадэмрэ щыщ еджагъэшхуэхэри апхуэдэ гупсысэм хуэкIуащ. Профессор Джон Коларуссо зэрыжиIэмкIэ, зыкIи зэмыпха къэхутэныгъитIым (Канадэм и Макмастер университетымрэ США-м и Гарвард университетымрэ) япкъ иткIэ, дуней псом тет лъэпкъхэм ящыщу индоевропей геныр нэхъыбэ дыдэу зыхэлъу къалъытар адыгэхэрщ. Коларуссо «Америкэм и макъ» хъыбарегъащIэ IэнатIэм и урыс IуэхущIапIэм ирита интервьюм зэрыщыжиIамкIэ, генетикэ къэхутэныгъэм куэдкIэ япэ къихуэу абы къихутащ зэман жыжьэм индоевропейхэм (урысхэм, славянхэм, инджылызхэм, грекхэм, итальянхэм, н.къ.) я бзэр адыгэхэр, убыххэр, абазэхэр зэрыпсалъэм пэгъунэгъуу, уеблэмэ техуапэу.
Индоевропейхэр Кавказым ис адыгэхэм екIуэлIэжу къилъытэкIэрэ, щIэныгъэлIыр мыпхуэдэ кIэухым хуэкIуащ: «ди гупсысэм зэи къыхэмыхуа щэнхабзэ, лъы зэпыщIэныгъэ нэрылъагъукIэ дунейм цIыхуу тетыр дызэпхащ».
Езы «кавказ» е «расэ хужь» терминым и гугъу пщIымэ, ахэр нобэ къэгъэсэбэпыным ехьэлIауэ еплъыкIэ зэхуэмыдэхэм урохьэлIэ. Апхуэдэу американ университетым антропологиемкIэ и егъэджакIуэ Мукхопадхьяй Кэрол къызэрилъытэмкIэ, а терминыр къэгъэсэбэпыным «щIэныгъэ расизм» икIи «расэхэр езыр езыру къызэрыунэхум, кавказ расэм ехьэлIа цIыху гуп щхьэхуэр адрей гупхэм ефIэкIыным теухуа гупсысэ мыпэжыр» кърокIуэ. Абы къыхэкIыуи, «кавказ цIыху», «цIыху хужь» терминхэр нобэрей США-м къыщыгъэсэбэпэныр расизмым и нэщэнэу къыщалъытэ щыIэщ.
Абы и лъэныкъуэкIэ гъэщIэгъуэнщ нэгъуэщI еплъыкIэр: «кавказ расэ» терминыр Америкэм убгъуауэ къызэрыщагъэсэбэпым и щхьэусыгъуэщ расист термину къалъытэ «хужь» псалъэм нэхърэ цIыхум и фэм емылъыта икIи щIэныгъэ псалъэу щыт «кавказ» терминыр нэхъ къызэращтэр (Пэинтер Нелл: «ЦIыху хужьхэм «кавказ цIыхукIэ» щIеджэр», 2003).
Нобэрей зэманым лъэпкъ зэхэдз зыщIхэм я стереотипизацие мыпэжым, псом хуэмыдэу кавказ цIыхухэм я фэ «мыхужьым» ехьэлIам, ипкъ иткIэ «кавказ расэ» терминым гулъытэ хуэфащэщ: кавказ цIыхухэрщ я фэ хужьымкIэ, я теплъэ дахэ икIи уардэмкIэ, я лъэпкъ плъыфэхэмкIэ антропологием и лъабжьэгъэтIылъхэм я щIэныгъэ къэхутэныгъэхэм хэкIыпIэ хуэхъуар икIи дунейм цIыху хужьу тетыр зыхиубыдэ расэ псом зи цIэкIэ «кавказ» расэ фIезыгъэщар.
Урысейм и еджапIэ нэхъыщхьэм сызэрыщеджа зэманым къриубыдэу зэи «кавказ расэ» терминым срихьэлIакъым. Хамэ къэрал, нэхъ тэмэму жыпIэмэ, Лондон къалэм зи гугъу тщIы Iуэхугъуэм зыкIи емыкIуалIэ упщIэм теухуа магистр лэжьыгъэм ехьэлIа литературэм щыгъуазэ зыщыхуэсщIым, зи фэр хужь цIыхухэм псоми «кавказ расэкIэ» зэреджэм нэIуасэ сыхуэхъуащ.
Шэч хэмылъу, сыт хуэдэ зэхэгъэжыныгъэри (ирехъу ар расэ, лъэпкъ, дин, ныбжь е нэгъуэщI) нобэрей зэманым къезэгъыркъым. Тхыдэр тхащ икIи къэгъазэ зимыIэщ. ЦIыху хужьхэм фIыцIэхэр щагъэпщылIу щыщыта зэманри блэкIам къыщынащ. Ауэ цIыхухэр къызыхэкIа и лъэныкъуэкIэ зэрагуэшыр иджыри къогъуэгурыкIуэ.
Дунейм цIыхуу тетым я къежьапIэр зыщ, икIи абы щыхьэт тохъуэ щIэныгъэ къэхутэныгъэ бжыгъэншэхэр, мы лэжьыгъэм зи цIэ къыщиIуахэри хэту. Зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым: зэщхьэщыкIыныгъэ нэрылъагъухэм емылъытауэ, дэ псори дунейм дрицIыхущ, ди лъабжьэхэр зыуэ икIи благъагъэкIэ дызэпхауэ.
Мэремыкъуэ Эллеонорэ.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

25.04.2024 - 09:15

ХЭКУР ФIЫУЭ ЛЪАГЪУНЫМ ХУАУЩИЙ

Урысей гвардием и управленэу КъБР-м щыIэм и лэжьакIуэхэр щыIащ Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ ХьэтIохъущыкъуей къуажэм дэт, Урысей гвардием и СОБР-м и лэжьакIуэ, зи къалэн зыгъэзащIэу хэкIуэда Дыкъынэ Зам

25.04.2024 - 09:03

ЩIЫМ И МАХУЭ

«ЩIым и махуэ» зыфIащар 1971 гъэм япэ дыдэу США-м щагъэлъэпIащ. АбыкIэ жэрдэмыр къыхэзылъхьауэ щытар ЮНЕСКО зэгухьэныгъэрщ.

24.04.2024 - 09:09

IУАЩХЬЭМАХУЭ КУЭДЫМ Я ПЛЪАПIЭЩ

Мэлыжьыхьым и 12-м щегъэжьауэ Азау хуейм машинэ ирагъэхьэжынукъым. Абдеж щащIа гъэувыпIэр иджы дыдэ къызэIуахащ, машинэ 800 ихуэу.

24.04.2024 - 09:09

АЛБЭРДЫКЪУЭ IЭМИН

Налшык къалэм иджыблагъэ щекIуэкIащ дзюдомкIэ 27-нэ щIыналъэ зэхьэзэхуэ.

24.04.2024 - 09:08

ГЪУЭГУФIХЭР НЭХЪЫБЭ МЭХЪУ

Налшык къалэм и уэрамибл, псори зэхэту километри 8 я кIыгъагъыу, мы махуэхэм зэрагъэпэщыж.