Бу кюнледе Нальчикде «Азимут» къонакъ юйде «Айран – саулукъну башы» ат бла Халкъла аралы илму-практика конференция баргъанды. Ол Къарачайда «Бал чучхурла» атлы турист комплексни проектиди. Бизде аны бу ишге билеклик этген Мечиланы Кязим атлы маданият фондду, координатору уа Къарачай-Черкесде, Къабарты-Малкъарда да ишлеген «Эльбрус-Стар» атлы жандауурлукъ маданият фондду.
Жыйылыуну ишине Къарачайда «Айран байрамы» деген белгили фестивальны туугъан жери «Бал чучхурла» атлы турист комплексни таматасы Боташланы Мусса, В. Коков атлы Къабарты-Малкъар къырал аграр университетни профессору, биология илмуланы доктору Биттирланы Анатолий, ол университетни Къошакъ билим бериу институтуну директору, экономика илмуланы доктору, профессор Уяналаны Борис, «Балкария» атлы жамауат биригиуню председатели Къайталаны Исмайыл, Россейни халкъ устасы Бачиланы Хамзат, КъМР-ни Парламентини депутаты, аны промышленность, транспорт, связь эм жол мюлк жаны бла комитетини председатели Байдаланы Салих, КъЧР-ни Халкъ жыйылыууну депутаты, Миллет политика комитетни председателини орунбасары Къобанланы Расул, «Территория милосердия» атлы жандауурлукъ фондну членлери эм башхала къатышхандыла.
Конференцияны ишин бардырыуда биринчи сёз Боташланы Муссагъа берилгенди. Ол «Айран байрамы» фестивальны къалай жаратылгъанын, аны тарыхын, жыл сайын барыучусун эсге салгъанды. Ызы бла бизни ата-бабаладан келген ашларыбыз, айран да аланы араларында болуп, къарачай-малкъар халкъны бай аш-азыкъ культурасы болгъанын ачыкълайдыла, дегенди.
Эл мюлкде малдан алгъан хайырны башыбызгъа жарата билсек, ол бизге уллу болушлукъ боллугъун да чертгенди Мусса. Ол: «Мен таматалыкъ этген комплексге келгенлени араларында хычин бла айран алыргъа кезиулерин сакълап тургъанланы саны эллиге жетген кюнле боладыла. Ол а бизни миллет ашыбызны сюйгенле кёпден-кёп бола баргъанларын кёргюзтеди»,– деп да къошханды.
Сёзюню ахырында Боташ улу анга бу конференцияны къураргъа болушханлагъа – Мечиланы Кязим атлы культура фондха, энчи аны директору Аппайланы Ларисагъа, «Эльбрус-Стар» атлы жандауурлукъ маданият фондха, аны директору Биттирланы Людмилагъа да жюрек ыразылыгъын билдиргенди.
Андан сора Къобанланы Расул сёлешгенди. Ол айран бизни миллет байлыгъыбызды, аны сакъларгъа борчлубуз деген акъылны эсгертгенди. «Адамла бир тюрлю бир затлары бла айырма боладыла бир бирден. Айран бизни аллай энчи белгибизди. Бар тюрк халкъланы, кавказ миллетлени да сюйген ичгилериди. Бу жыйылыуда биз, бери келгенле, билимли къарындашларыбызгъа тынгылап, айраннга илму жаны бла къарап, аны юсюнден кёп жангы зат билирбиз деп сакълайма», – дегенди ол.
Биттирланы Анатолий, конференцияны магъанасын белгилеп, айран биология жаны бла бек кючлю ичгиге саналгъанын, анда бизге керекли кёп бактерия болгъанын чертгенди. Аны бла бирге ол айранны тюрлюлери кёп болгъанын белгилегенди. Алай болуп тургъанлай да, бирчалары окъуна малны тургъан жери бла байламлы башха тюрлюле болуп чыкъгъанларын, аны сылтауларын да ангылатханды ол. «Кёп жайлыкълада болгъанма, анда айранны татыуун да, аны къурамында болгъан бактерияланы да тинтгенме, алай, мени усталыгъым паразитология бла байламлыды да, аллай толу илму иш бардыралмагъанма. Болсада технологиясы бир болуп тургъанлай, аны кёп тюрлюлюгюне уа эс бургъанлай келеме. Айранны бийик энергетикасы барды, аны къурамында болгъан затлагъа биологически активные вещества дейдиле, адамны чархына ала тынч сингедиле». Дагъыда профессор фермер мюлклени кёп этерге керек болгъанын, малдан алыннган продукцияны сатыу-алыу жолларын кючлерге, аны магъанасын кенг жаяргъа кереклисин да чертгенди.
Уяналаны Борис а, экономика жаны бла къарап, аны бла байламлы, бизни халкъыбызгъа сауулгъан малла берген хайыр къаллай бир магъаналы болургъа боллугъун, алай а биз, таулула, малдан кенг бола баргъаныбызны белгилегенди. «Къашхатауда бир узун болмагъан орамда айланнганма да, анда жыйырма бла эки машина барды, ийнеклени санлары уа жаланда экиди. Ол а биз ата-бабаларыбыздан къалгъан усталыкъгъа къалай къарагъаныбызны, аны хайырлана билмегенибизни юсюнден айтады»,– деп, жарсыуун билдирип, ол затха эс бурургъа чакъыргъанды жамауатны.
Улбашланы Асият, Нальчикде сабий консультация поликлиниканы таматасы, айранны сабийге не хайыры болгъаныны, аны къайсы тюрлюсю не аурууланы бакъгъанда хайырланылгъаныны юсюнден тынгылы хапар айтханды.
Бачиланы Хамзат а миллетибизни аты бла байламлы айранны ызын юзмезге кереклисин белгилегенди. Атасы Тебо, керти таулу киши, аны анча тюрлю дарманлыгъы болгъанын, къарыу бергенин, кюч къошханын ата-бабаладан билип, сабийлерине ётдюргенди. Хамзат миллет аш-азыкъ культураны сакълауда бу жыйылыуну, бола келген фестивальланы да магъаналарын энчи чертгенди.
КъМР-ни сыйлы устазы, Кёнделен элни биринчи школуну ана тилден бла адабиятдан устазы Газаланы Аслийжан тынгылы хазырланып келгенди конференциягъа. Аны «Айран – саулукъну башы» деген докладына жыйылгъанла эс буруп тынгылагъандыла. Ол сёзюн шаркъ таурух бла башлап, сют ашланы, ол санда эчки сютню да саулукъгъа не бла жарагъанын айтып, аны кеси сынагъанын да билдиргенди. Ол къаллай бир аурууну башын кесгенин, аны дайым хайырланып тургъанла кёп жашагъанларын да черте, Аслийжан саулукълу адам иги ишле этерге таукел болгъанын да эсгертгенди.
Ол келтирген юлгюледен тынгылагъанла мыстындау къанны кётюрюлгенин тап этгенин, эминаны заманында белгили врач, Нобель саугъасын алгъан Илья Мечников дарманнга молочнокислый бактерияланы ачханын, белгили биолог Лидия Суринаны тинтиулерине кёре, саулукълу болургъа сюйген адам кесини жериндеги затладан этилген аш-азыкъны хайырланыргъа керегин, дагъыда кёп башха зат билгендиле.
Конференцияны ишине онлайн халда Къазахстандан Малчылыкъны бла мал ашны хазырлауну илму-излем институтуну правленини председателини къуллугъун болжаллы халда толтургъан, ол республиканы «Арап къумалы атла» деген ассоциациясыны президенти Нурлан Телевласов эмда Къазахстанны халкъларыны ассамблеясыны члени, Павлодар областьны сыйлы инсаны Байрамкъулланы Мариям, Ингуш Республикадан Магас шахарны администрациясыны алгъыннгы таматасы Беслан Цечоев сёлешгендиле. Тюркден Аджиланы-Кипкеланы Къарча уа ыннасы юйретгенича айран уютууну технологиясын кёргюзтгенди.
Конференция жылыулу халда ётгенди. Аны ишин «Къабарты-Малкъар» ВТК телевиденияны жаш тёлю бёлюмюню редактору Малкъарланы Карина бла экономика жаны бла ишлеген Уяналаны Керим бардыргъандыла.
Мусукаланы Сакинат. Суратла авторнудула
