Къэбэрдей-Балъкъэрым и тафэ лъэныкъуэмкIэ уикIыу ищхъэрэкIэ укъыщыхуэплъэ­кIэ, къуршыщхьэхэм кIэраупсея пкIэлъей абрагъуэм и теу­вапIэхэм ещхьу, зыр адрейм елъэгэкIыу къэлъагъуэ Мэ­зылъэ, ХъупIэ, Къырылъэ, Гуэ­дзэн шытххэр Осетие Ищхъэрэм и щIыналъэм, адрей хэгъэгухэм зэрыхуэбгъэдэн щымыIэу, гъу­нэгъу дыдэ щызэхуохъу, ауэ, абы къыдэкIуэуи, тыншу зэхы­боцIыхукI.
Владикавказ километр 20 хуэдизкIэ укъыIукIмэ, Ингуш Рес­публикэм и щIыгум гъунэгъу ды­дэу убгъэдохьэ. А лъэныкъуэмкIэ щыIэ бгыхэр зи къежьапIэ Армхи, езым я щIыналъэмкIэ щезы­гъэзых къуршыпс уэр нэхъыщхьэу Ассэ зи фIэщыгъэм хэмы­лъэдэжу, ТэрчкIэ зыкъегъазэ. Арагъэнущ Дарьял къуэладжэм Ингушымрэ Осетиемрэ я щIы кIапэхэр щIыщызэпыхьэри.
Къырылъэ шытхыр тIуащIэ лъащIэм лъагэу щыщхьэщыувэ щIы­пIэм дызэрикIыу Джейрах лъа­пэрытым дихьащ. Абдежращ Осетием и жы­лагъуэ нэхъ пасэу тIысахэм хабжэ Чми къуажэ цIыкIур зэрысыр. Абы и Iэгъуэблагъэм кхъэлъахэжь-чэщанэжьхэр щы­куэдщ.
… Километр 12 фIэкIа зи мыкIы­хьагъ Дарьял къуэладжэм и нэхъ зэвыпIэ дыдэу «къущхьэ жьа­нэкIэ» узэджэнур Гуэдзэн шытхыр Тэрч и тIуащIэм «щыщхьэпры­бэкъукI» дыдэм ирохьэлIэ. А щIыпIэм дежщ Кавказым и къурш нэхъ дахэ дыдэхэм хабжэ Казбек, уафэгум итым хуэдэу, уардэу къыщыщхьэщылыдыкIыр. Абы адыгэхэр пасэ зэманым СонэбгкIи, Iуащхьэмахуэ ЦIыкIу­кIи еджэу щытащ. АдэкIэ къуэм удэту тIэкIу удэкIуэтеижмэ, Урысей Федерацэм и Ларс Ипщэ постым ухуэзэнущ. Ар Дарьял жьанэм и дыхьэпIэ дыдэм деж Iутщ.
КъэралитIым я гъунапкъэр хуозэ Ларс Ипщэ постымрэ Куржым и щIыналъэм хыхьэ Степанцминда (жьымкIэ Каз­беги) къуажэмрэ я зэхуакум.
Дзэ-Куржы гъуэгур здыпхрыкI кIейр къызэрымыкIуэу дахэщ, зыкъызэрызэкъуих и лъэны­къуэкIи телъыджащэщ. Ар щыпх­ра­шар ижь-ижьыж лъандэрэ чэруанакIуэхэр зэрызекIуэу щыта лъагъуэжьымкIэщ. Абы щхьэкIэ осетинхэм «Арвыком» е «Дай­раны ком» жаIэ, шэшэнхэм - «Дарий ял», мышкъышхэм (ингуш­хэм) - «Дярей ол» фIэ­щыгъэхэрщ нэхъ къагъэсэбэпыр («Дарий гъуэгу» - «Шёлковый путь» мыхьэнэр къикIыу), язы­ныкъуэхэми «Жор (Крестовэ) щхьэдэхыпIэ», «Гъудаур (Гу­даурс­кий) сэнтх» фIэщыгъэхэр нэхъ яфIэкъабылщ.
Гу зылъытапхъэр аращи, зи гугъу тщIы гъуэгум, Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм щхьэдэхыу Куржым и щыхьэрым хуэкIуэм, псори зэхэту километр 208-рэ и кIы­хьагъщ. Владикавказ укъыдиша иужькIэ, Тэрч къыздежэхымкIэ егъазэри, Дарьял къущхьэ жьанэм дохьэ, Гуэдзэн шытхыр зэпеупщIри, Тэрч хэхуэж Байдаркэ псы цIыкIум бгъуроувэ, адэкIэ тIэкIу мэкIуатэри, 1824 гъэм къыщыщIэдзауэ «Жор (Крестовэ) щхьэдэхыпIэ» цIэр зезыхьэ, метр 2384-рэ зи лъагагъ Гъудаур сэнтхым йохьэ.
Зэ еплъыгъуэкIэ мыбдежыр къурш щхьэдэхыпIэу зэрыпщIэн мы дунейм теткъым, лъагапIэхэр апхуэдизкIэ щызэпэжыжьэщ, щызэлъыIукIуэтащи. Абы къы­дэкIуэуи, сэнтхыщхьэр сэтей зэфэзэщщ, тафэщ, мыбдежым къыщыщIэж псы къуэпсхэм ящыщу ищхъэрэкIэ езыгъэ­зыххэри ипщэкIэ езыIуэнтIэкIхэри зэуэ зэхэбгъэкIыну яужь уихьакIэ къомыхъулIэнри хэлъщ, абы щыгъуэми, машинэ псынщIэм уису уздэжэм.
АтIэми, КъущхьэщIыб Кавка­зымкIэ щежэх Арагви Хужь хэлъэдэж псы къуэпсхэм ящыщ зым сэтей щыгур и къежьапIэщ. АдэкIэ гъуэгур, къуршылъэ жьэ­гъухэм щIэлъадэ-къыщIэкIыжу­рэ, зыкъомрэ зыкъыщигъэза иужькIэ, хуэм-хуэмурэ губгъуэш­хуэм йохьэ, Мтквари (Кура) псышхуэм и Iуфэм Iуохьэ икIи, ар зэпиупщIа иужькIэ, ижьырабгъу лъэныкъуэр и гъуазэу, Куржым и къалащхьэм, «хуэщхьэхынафэ» щIыкIэу, дохьэ…
Тхыдэм щыщу
ЩIыпIэ дахэу зэрыщытым нэмыщI, Тэрч и тIуащIэр тхыдэ щIэинхэмкIи къулейщ. Псалъэм папщIэ, зэвыпIэм километр нэблагъэкIэ узэрыфIэкIыу, метр 60 хуэдизынкIэ гъуэгум щхьэ­щыIэтыкIауэ, къыр лъагэм и щхьэм тету щыболъагъу пасэ зэманым псэуа Куржы пащтыхь гуащэ Тамарэ и быдапIэу щыта ухуэныгъэ телъыджэр.
Пасэ зэманым псэуа тхыдэтх­хэм Дарьял жьанэм и гугъу щащIкIэ, «Сармат куэбжэ» («Sarmatĭcae Portae»), «Кавказым и куэбжэ», «Аланхэм я куэбжэ» цIэхэрат къагъэсэбэпыр. Иужь­рей фIэщыгъэр дунейм къы­щытехьар курыт лIэщIыгъуэхэм я пэщIэдзэрщ. Абдежырщ Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм и зэпрыкIыпIэ нэхъ уардэм икIи цIэрыIуэм аланхэр тепщэу щыщытар.
Куржы дыхьэпIэр зэгуэр адыгэхэми я IэмыщIэ илъащ. Абы щыхьэт техъуэ тхыгъэ зыбжанэ иужьрей зэманым дунейм къытехьэжащ. А псом я гугъу иджыпсту дымыщIми, ящыщ зым кIэщIу дыкъытеувыIэнщ. Ар XVI лIэщIыгъуэм и кIэхэм Кавказым къыхуеплъэкIын щIэ­зыдзауэ щыта урыс дзэпщхэм къагъэна тхыгъэщ. АтIэ, мис абы къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, а лъэхъэнэ жыжьэм Дарьял дэкIы­пIэм и тепщэу щытар Къэбэрдейм и пщышхуэхэу Талъостэн Що­лэхъурэ Джылъахъстэн Алъ­хъэсрэщ.
КъыкIэлъыкIуа лIэщIыгъуэхэми Къэбэрдейм и лъэщагъым хэщIа­къым, хэхъуа фIэкIа. Апхуэдэу, 1753 гъэм Тифлис къытеуауэ щыта къэжэрхэм япэщIэува дзэр зи унафэ щIэтар Мысостхэ къатепщIыкIыжа Къарэмырзэ Кургъуокъуэщ. Абы дэщIыгъуа­хэщ пщыхэу Талъостэн Къазий­-рэ Джылъахъстэн Къанщо­къуэрэ...