Бзэхэм гъащIэ яIэщ, цIы­хум хуэдэ къабзэу. ЦIыхур и узыншагъэм здихьым нэс, бзэр зей лъэпкъым Iуры­лъыху мэпсэу. КIуэдыжынкIэ шынагъуэ зыщхьэщыт бзэуэ дунейм тетым я атлас зэхигъэуващ ЮНЕСКО-м. Абы бзэр щыхупIэм зэ­ры­хуэблагъэ лъэбакъуэхэр 6 хъууэ къихутащ:
- зыкIи къыхэмыщтыкIми хъунущ нэхъыжьым яIурылъ бзэр нэхъыщIэми ящIэу ­къэгъуэгурыкIуэ лъэпкъхэр;
- щIэблэм я нэхъыбэр ­ири­псалъэу, ауэ унагъуэхэм фIэ­кIа къыщамыгъэсэ­бэп­мэ, бзэм и Iуэхур къэтIасхъэу хуежьащ;
- кIуэдыжын гъуэгум теу­вауэ аращ еджапIэхэм анэ­дэлъхубзэр щамыджмэ;
- шынагъуэм нэсащ адэ-анэм ящIэу, ауэ я быным иремыпсалъэмэ;
- мэкIуэдыжыпэ, нэхъыжь­хэм фIэкIа, нэхъыщIэхэм бзэр зыIурылъ яхэмытмэ;
- бзэр щыIэжкъым, ири­псалъэ цIыху щыщымы­Iэ­жым.
Дуней псом бзэуэ ми­них-минибл тетщи (хъыбаре­гъащIэ зэщымыщхэм зэте­мыхуэу къызэратымкIэ), илъэ­сищэ къэкIуэнум и кIуэцIкIэ зэхуэдитIыр щы­мы­Iэжыну тражыIыкI. Урысейм лъэпкъыбзэу 174-рэ щызекIуэрти, 20-р кIуэдыжащ, 136-р мэкIуэдыжри ­гъуэгу тетщ. Франджым щы­зекIуэ бзэхэм ящыщу 26-р, Германием - 7-р кIуэ­дыжым хабжащ. Австралием лъэпкъыбзэу 250-рэ ­щызекIуэу щытати, нобэм къэсар 40-щ. Щапхъэхэр узы­щIэзыгъэгупсысыжщ. НтIэ, дыгупсысэххэнумэ, Кав­казым ис лъэпкъхэм я бзэм кIуэдыжыныр зыхуа­мыгъэфащэ яхэткъым. Бзэм и узыншагъэр зды­нэсыр къызэрапщыр ири­псалъэм и бжыгъэм, щIэб­лэм зэрырагъащIэм, къэралымрэ жылэмрэ а бзэмхуаIэ щытыкIэм, бзэр зэ­радж тхылъ щыIэ-щымыIэм елъытауэщ.
Шэч хэлъкъым сыт хуэдэ бзэри зей лъэпкъым дежкIэ зэрылъапIэм, нэхъыфIрэ ­нэхъ IейкIэ зэхагъэкIым ар зэрыщымыщым. ГурыIуэ­гъуэ дыдэщ нэгъуэщI лъэпкъ­хэм я бзэми я хаб­зэми пщIэ хуэщIын зэры­хуейр. Ауэ насыпыншэщ, унэхъуащ нэгъуэщIыбзэкIэ анэдэлъхубзэр зыхъуэжыр. НэгъуэщIыбзэр - нэгъуэщI гупсысэкIэщ, нэгъуэщI гу­ры­Iуэ­кIэщ, нэгъуэщI хэп­лъэ­кIэщ, нэгъуэщI щыIэкIэщ, а псом къыпкърокIыж нэ­гъуэщI зэхущытыкIэ. Уи бзэр пфIэкIуэдамэ е бгъэкIуэдамэ, псэ хьэху къэпщтащи, къыпхуищI уи унафэщ, абы узэрыщигъэтщ, узэригъэп­сэущ. УзищIысам ури­щIысыжкъым, узыпыхьами нэгъэса ущыхъуркъым. Къып­хуигъэфэща лъэпкъ гупсысэкIэм, лъэпкъ хьэл-щэным, цIыхукIэм, гущхьэгъэсэкIэм утекIрэ нэгъуэ­щIым хуиуха щыIэкIэм зеп­пщытмэ, апхуэдэ псэр Тхьэшхуэми зригъэкIуэ­лIэ­жыну пIэрэ? Имыгъэкъуэн­шэну пIэрэ езым къыхуигъэфэща бзэр быным езы­мыпэсыжар?
Бзэмрэ лъэпкъ щэнхабзэмрэ зэдокIуэд. Ар зы махуэм къэхъу Iуэхукъым. НэгъуэщIыбзэр къыхэпшахъуэ зэпытмэ, ауэрэ бзитIри зэдагъэIэпыкъуурэ псалъэу хуежьэмэ, кIуатэурэ ямыбзэмкIэ нэхъыбэрэ зэпсалъэ хъумэ, икIэм анэдэлъхубзэм жыжьэ имыхьыныр дагъуэ хуащIрэ, IэщIыб ящIыжмэ, лъэпкъгъэкIуэдыр езы лъэп­къым зрищIылIэжауэ аращ. Апхуэдэ къэхъуа нэужь, ­къуаншэр къэбгъуэту уеш­хыдэкIэ зэпэщыжын Iуэхукъым, абы нэгъэсын хуэ­мейуэ аращ. Ди нобэм еджа­пIэхэращ анэдэлъхубзэм пщIэ гуэр щигъуэтыжри, жыIапхъэщ адыгэбзэкIэ ­гущэкъу уэрэд зыжрамыIа, таурыхъ щIамыгъэдэIуа, пса­лъэжьхэр, жыIэгъуэхэр нэхъыжьым я бзэм къыщагъэсэбэпу зэхэзымыха са­бийм и анэдэлъхубзэм хуэгущIыIэу егъэджакIуэм зэ­ры­Iэрыхьэр. Сыту пщэрылъ гугъущэ апхуэдэм и бзэм лъа­гъуныгъэ хуебгъэщIыжу ар куууэ иджыным епшэ­лIэныр. Абы щыгъуэми адыгэ­бзэм­рэ литературэмкIэ егъэджа­кIуэхэм я пэшыр къызэры­зэгъэпэщамрэ тхылъ­хэр теп­лъэкIи итымкIи зэман екIуэкIым зэрыхуэ­хъумрэ адрей предметхэм фIыуэ къакIэрыхуу.
Бзэм и хъумакIуэр ар зей лъэпкъыращ, зыIурылъ цIыху­ращ. ЦIыху пIэщIэу­кIэмэ, хабзэ ткIийм урашэлIэнущ. Уи бзэр букIыжкIэ, хабзэм укъилъыхъуэнукъым, ауэ абы нэхърэ нэхъ шынагъуэ щыIэщ: а бзэр ди деж къэзыхьэса, къытхуэ­зыгъэна нэхъыжь димыIэж­хэм я псэ къытхуэмы­арэ­зымрэ етщIар къагурыIуэпа нэужь нэлат къыдэзыхыну щIэблэмрэ.
ЦIыхум и анэдэлъхубзэм хуиIэ лъагъуныгъэр, пэжагъыр къэзыгъэлъагъуэр ар щыIэн, зиужьын папщIэ ­хуищIыф хэлъхьэныгъэмкIэщ. А гупсысэращ адыгэбзэр, адыгэ щIэнхабзэрхъума хъуным, зиужьыным телэжьэн «Адыгэ дуней» лъэпкъ фонд диIэн хуейуэ дезышэлIар. Апхуэдэ зы хэкIыпIэ къэгъэхъун зэры­хуейм лъэпкъ Iуэхум иригузавэхэр тепсэлъыхь зэпытти, и пIалъэр къыщысар иджыуэ къыщIэкIынт, псалъэм дыпыкIри, Iуэхум ды­пыхьащ.
«Адыгэ дуней» фондыр зэ­рыщыIэрэ илъэситI мэхъу. Ар къызэзыгъэпэщахэр ­дегупсысащ, «дызищIысыр фымыщIэми, фыкъыткъуэ­увэ» жыдмыIэу, япэщIыкIэ дгъэнэхъапэмрэ дызэлIэлIэнумрэ гурыIуэгъуэ зыщI лэ­жьыгъэ къэдгъэлъэгъуэн­-щи нэхъыфIщ, жытIэу. Дунейм къытедгъэхьащ Еуаз Зубер и «Адыгэ-абазэ пшыналъэхэр» шыкIэпшынэм папщIэ тхылъыр, мы сатырхэр зытхым и «Шу закъуэ хуэрзалэр» (ХьэIупэ Джэб­рэIил и пшыналъэхэм ятеу­хуауэ), Еуаз Зубер и шыкIэп­шынэ бзихми бзэ пщыкIух­ми, Котляровхэ Викторрэ Мариерэ «Кавказ» зыфIаща проектым ипкъ иткIэ къыдагъэкIа тхылъ том тIощI ­хъухэми лъэтеувэ яхуэт­щIащ, цIыхум къедгъэцIы­хуащ. Лэскэн щIыналъэм хыхьэ Хьэтуей къуажэм щIэ­ныгъэ-узэщIакIуэ центр къы­щызэIутхащ «Нало-­Центр» фIэщыгъэр иIэу, ­Нало лъэпкъым къахэкIа цIыху телъыджэхэу Жан­сэхъу, ­Заур, Ахьмэдхъан, ­Евгение сымэ я цIэр зэрихьэу. Абы щекIуэкIынущ адыгэгу, адыгэ­псэ зиIэ щIэблэ къыт­щIэувэным телажьэ Iуэху­хэр: щIыналъэм ит еджакIуэхэр щызэхуэ­зэнущ, я къэухьым зиужьы­ным папщIэ, тхылъхэм еджэурэ къыщыIэта Iуэху­гъуэхэм щытепсэлъыхьынущ, тхакIуэ-усакIуэхэм ­щахуэзэнущ, зэхуэс, зэпеуэхэр щекIуэкIынущ. Псори зытещIыхьауэ щытынур ди быным я анэбзэр фIыуэ ­ялъагъуныр, ирипсэлъэныр аращ. Апхуэдэ щIэныгъэ-узэщIакIуэ центрхэр къы­щызэIутхынущ адыгэ щып­сэу щIыналъэ къэс.
Япэ игъэщыпхъэу фондым къилъытэхэм ящыщщ сабий IыгъыпIэхэм адыгэбзэмкIэ щIэныгъэ зэпэщ ­щагъуэтыным хуэщIа Iэмэ­псымэ яхуэгъэхьэзырыныр. ЦIыкIухэр дэзыхьэх макъ, макъамэ зыщIэт тхып­къы­лъэ, щхъуэкIэплъыкIэ дахэу гъэщIэрэщIауэ дыкъэзыу­хъуреихь дунейр къызытещ сурэтхэр, ди IуэрыIуатэм тращIыкIа иджырей тау­рыхъхэр, аудио-видео материалхэр, нэгъуэщIхэри - урыс хъуа хьэзыру курыт еджапIэм къакIуэ цIыкIухэр хабзэ мыгъуэ тхуэхъуну ды­хуэмейр пэжмэ, гуащIэу диIэр зэхэтлъхьэу дгъэ­зэ­щIэн хуей лэжьыгъэщ.
Курыт еджапIэм щIэс ди быным адыгэбзэр щаджыну пэш зэгъэпэща яIэн ­хуейщ, адрей дерс гулъы­тэшхуэ ­зыгъуэтхэм адыгэбзэмрэ адыгэ литературэм­-рэ зэрапимыкIуэтыр я ­   фIэщ ищIу. Апхуэдэ гуп­сысэм къы­хэ­кIащ «Адыгэбзэм и пэш зэгъэпэща» проектыр. Интерактив доска, компьютер, проектор, ди сурэтыщI Iэ­зэхэм я IэдакъэщIэкIхэм ­теха репродукцэхэр, биб­лиотекэ бей - мыбыхэм язы­хэзыр чэммэ, еджапIэ пэ­шыр екIуэкI зэманым хуэ­мыкIуэу аращ. Адыгэбзэмрэ литерату­рэм­рэ щадж пэш­хэм язы­хэзри щIэткъым.
Олимпиадэхэм, зэпеуэхэм адыгэбзэмкIэ щIэныгъэфI яIэу зыкъыщызыгъэлъагъуэ еджакIуэхэмрэ ахэр зыгъэ­хьэзыр егъэджакIуэхэмрэ гъэфIэн хуейщ, уи бзэр фIыуэ пщIэным пщIэ лей къызэрыпхуихьыр я нэгу щIэгъэкIыныр Iуэху щхьэпэ дыдэу доплъ. ФIыщIэ саугъэт, стипендиехэр курыт еджапIэм щызекIуапхъэщ, адыгэ IуэхумкIэ псом я лей зыхузэфIэкIар щыгуфIы­кIыу. «ДифI догъэлъапIэ» проектыр зыхуэгъэзар аращ.
Щыпсэу хэкум и даха­-гъыр, гъэщIэгъуэнагъыр ­ебгъэцIыхуныр лъабжьэ ­мэхъу ар фIыуэ ялъагъу­нымкIэ. Абы тещIыхьащ «Си адыгэ хэку» проектым тету, еджакIуэхэри егъэджа­кIуэ­хэри зыплъыхьакIуэу къе­шэкIыныр хабзэ тхуэщIмэ. Заплъыхьым и мызакъуэу, щIыпIэхэм я тхыдэм щIэгъэдэIуныр, бгыхэм, псые­жэххэм епха хъыбархэр егъэ­щIэныр Iуэхум къыхыдолъытэ. ЗызыщIэжыращ зызыхъумэжыр.
ХьэтIохъущокъуэ Къазий и цIэр зезыхьэ Адыгэбзэ ха­сэм театр гъэлъэгъуэныгъэ ирегъэкIуэкI илъэс къэс. Абы хэтщ драмэ гупжьей ­зыгъэлажьэ курыт еджапIэхэр. Гъэлъэгъуэныгъэр зэ­рекIуэкIа илъэс бжыгъэ­хэм нэрылъагъу ящIащ нэхъ цIыкIухэми нэхъ пажэхэми хуатха пьесэ ди лъэпкъ ­драматургием зэры­хэмы­тыр. ДжэгуакIуэу утыку къихьэну зыфIэфI сабийхэм ядежкIэ Iэмалыншэ мэхъу гуащэ-тхьэмадэ, зэщхьэ­гъусэ, зэнысэ-зэгуащэ ролхэр ягъэзэщIэныр. Я ныбжьым хуэмыкIуэ пробле­мэхэм хыхьэн хуейуэ, ар еплъхэм я фIэщ ящIу ягъэ­зэщIэну IэнатIэ гугъу Iуоу­вэхэр. Ар гъэзэкIуэжа хъу­ным пыхьащ «Адыгэ дуней» лъэпкъ фондыр. Iуэхур ди усакIуэ, драматург лъэры­зехьэ Къаныкъуэ Заринэ и пащхьэ итлъхьэри, абы зи еджапIэ къэухы­гъуэхэм ­яхуитхащ «Ма­фIэгу» зы­фIища пьесэр. Ар гунэс ­ящы­хъури, утыку ­кърахьащ Шэ­джэм къалэм дэт, дерс щхьэхуэхэр куууэ щрагъэ­джу Дэбагъуэ Бэрэсбий и цIэр зезыхьэ курыт еджапIэ №1-м щIэс ныбжьы­щIэ­хэм. Дэгъуэу обра­зым ихьахэт, бзэ къабзэ яIурылът, уи фIэщ защIу джэгуфахэщ. ФIыщIэрэ щытхъурэ яхуэфащэщ Бе­къул Маритэ и унафэм щIэту а еджапIэм щылажьэ егъэджакIуэхэм: Къармэ Мадинэ, ХьэIупщы Маринэ, Тумэ Заретэ сымэ. Гурэ псэ­кIэ Iуэхум хэтащ спектаклым и режиссёр Къанкъул Ис­лъам. Ар Горький Максим и цIэр зезыхьэ Урыс къэрал драмэ театрым и артистщи, сабийм я утыку итыкIэмрэ спектаклым хуищIа дахагъэмрэ гурыIуэгъуэ мэхъу и IэщIагъэм куууэ зэрыхэтыр, къызэрехъулIэр. Артист ныбжьыщIэхэм я цIэ къиIуапхъэщ: Мамбэт Самир, МафIэдз Ренатэ, Жылэ Аделинэ, Алэкъей Алан, ­Къардэн Алан, ­Пекъу Ис­лъам, Къэжэр Элинэ, Маргъущ Темырлан.
Ди адыгэ литературэр япэкIэ бэкъуащ Къаныкъуэ Заринэ и фIыгъэкIэ. Ды­щогугъ сабийм пьесэ яхуэтхыным адэкIи и гуащIэ ­хилъхьэну, ар щапхъэ зы­хуэхъун тхакIуэхэр къыкъуэ­кIыу щIэблэр дэзыхьэхын пьесэ куэд диIэ хъуну. Адыгэ дунейм къыхыхьа щIэм ­щыгуфIыкIыу и сценэр артист ныбжьыщIэхэм хуит къы­хуэзыщIар Кэнжэ (Къуэ­шыркъуей) ЩэнхабзэмкIэ и унэращ. Iэмал къратащ ­зыщагъэсэнуи, пьесэм етщIэкIа лъэтеувэ пшы­-хьым зыщагъэлъэгъуэжынуи. ФIы­щIэри щытхъури яхуэфащэщ IуэхущIапIэм и унафэщI Мамий Нафисэт­-рэ абы и къуэдзэ Балэ Людмилэрэ.
ЩIэблэм къегъэщIэн ­хуейщ зыщыщ лъэпкъым тхыдэ бей зэриIэр, цIыху ­телъыджэ куэд дяпэ зэритар, ноби апхуэдэхэр ды­зэриIэр. Абы и лъэныкъуэ­-кIэ егупсысыпхъэщ уэрам­хэм, тхылъ хъумапIэхэм, еджапIэхэм зи щIэныгъэкIэ, лIыгъэкIэ, IуэхущIафэ дахэкIэ ар къэзылэжьа ди лъэпкъэгъухэм я цIэ фIэ­щыным. Апхуэдэу, «Адыгэ дуней» фондым IуэхуищIащ Лэскэн щIыналъэм хыхьэ Анзорей къуажэм ­ дэт ­гъуазджэмкIэ еджапIэм шыкIэп­шынауэ Iэзэ Щауей Елмырзэ и цIэр зэрихьэ­ну ­хуагъэфэщауэ щытами, иужь­­рей илъэсхэм ар я ­мыхъурми щIыхьэпIэм фIэлъ хъыбарегъащIэми къы­зэ­рытемыщыжыр. Мыхъу­мы­щIагъэ къэхъуар зэ­ра­гъэпэщыжыну дылъаIуэу щIыналъэм и унафэщI ­Инжыджокъуэ Сэфарбий и цIэкIэ яхуэттха тхылъыр ­жэуапыншэ хъуащ. Къытедгъэзэжри дыщIэупщIащ, абы щыгъуэми тхыгъэкIэ жэуап диIакъым, псалъэкIэ къагъэIуащ Iуэхур зэпэ­щы­жыну. ЗэкIэ зэрыщытщ. Щауей Елмырзэ хуэдэ цIыху ­щэджащэ зи къуажэ къы­дэкIар иригушхуэныр, ар щIэблэм щапхъэ хуа­щIы­жыныр, апхуэдэ лъэкIыныгъэ зиIэ и лъэпкъым къы­зэрыхэкIам иригъэгуш­хуэ­ныращ екIури щхьэпэри. ­Сабийм яхэтлъхьэращ къахэтхыжынур, къыддалъагъуращ ядэтлъагъужынур.
ЗэкIэ тхузэфIэкIар егъэ­леяуэ бэлыхьу щымытми, ар фондыр зыгъэлэжьэну ­еувэ­лIахэм я Iуэху еп­лъы­кIэр, зехьэкIэр къызыхэщщ. Гупыр хьэзырщ я зэман, ­гуащIэ халъхьэу пщэрылъ зыщащIыжахэр ягъэзэщIэну. Ауэ ар къыщыхъунур зэ­рылъэпкъыу къыкъуэувэ­мэщ. ЩхьэзыфIэфIагъкIэ къэхъуа фондкъым мыр. Апхуэдэ диIэн зэрыхуейр цIыхубэ хъыбарегъащIэхэм мызэ-мытIэу къыщаIэтащ, щытепсэлъыхьащ, дызэ­къуэувэу ди бзэм, ди хабзэм дытемылажьэмэ, лъэпкъ махэ дохъу жыхуиIэ гупсы­сэр фонд диIэным ирап­хыжу дыкъогъуэгурыкIуэ. Иджы зэхыхьащ лэжьэн гуп, дапоплъэ лъэпкъ Iуэхум и пщIэнтIэпс хилъхьэну арэ­-зы адыгэхэм. ЩхьэдэдгъэIух хъунухэм ящыщкъым и бзэр имыщIэххэу къы­щытщIэувэ сабийхэр, жьы­ри щIэри хамэбзэкIэ щы­зэпсалъэ адыгэ унагъуэхэр зэрыкуэдыкIейр, сабий ­гъэсапIэхэм адыгэбзэр зэ­рыщыземыкIуэр, адыгэр ­нэхъыжь щыблэкIкIэ къэ­тэджу щытауэ зымыщIэ щIэблэ къызэрыдгъэхъур…
Бзэмрэ хабзэмрэ зэридгъэкIуэтам едвгъэпх жьы ­хъуа зеиншэхэр щапIыжым адыгэ лIыжь-фызыжьхэр нэхъыбэу зэрыщыIэр (мы­зеиншэхэри яхэту), и унэ ­исыжми, бын гулъытэ зы­мыгъуэт жьыкIэфэкIэр зэ­рымымащIэр, уеблэмэ адэ-анэм зи Iэ яхуэзыIэт бын къызэрытхэкIыр, сабий ныкъуэпIыр куэд зылъэмыкIыж адэшхуэ-анэшхуэхэм къы­хуагъанэурэ зи щIалэгъуэ адэ-анэхэр зэман кIыхькIэ щIыпIэ жыжьэхэм зэрыщы­Iэфыр, къалъхуар хыфIэзы­дзэ адыгэ цIыхубз цIыкIухэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытурэ дызэрыкIуатэр, Iэджи, Iэджи…
«Сытым щыгъуэ, мынобэмэ» жыхуиIэ лъэхъэ­-нэм дитщи, «Адыгэ дуней» лъэпкъ фондым зэфIэкI иIэным девгъэлIалIэ, сыа­ды­гэщ жызыIэ дэтхэнэми ди лэжьыгъэм къыпэкIуэм къы­хэкIыу тхузэфIэкI гуэр фондым хэдвгъалъхьэ. Нобэ дигу пыкIым пщэдей ды­щыгуфIыкIыжынщ, лъэп­къым хуэфащэ щIэблэ къытщIэувэнщи.