Куэцэ Пщымахуэ теухуауэ Тыркум къыщыдэкIа тхылъым и жинтыр. Зытхар Бэрзэдж Сэфэрщ. Анкара, 2011 гъ.
Пщымахуэ и къалэмыпэм тхыгъэ куэд къы­щIэкIащ. Псалъэм папщIэ, 1953 гъэм, Бгырыс (Кавказ Ищхъэрэ) республикэр илъэс 35-рэ щрикъу илъэсым, абы утыку ­кърихьауэ щытащ «Хуитыныгъэм пщIэ щIат» тхыгъэр. Абы тхакIуэр щытопсэлъыхь Кавказым и ­хуитыныгъэмрэ и дуней тетыкIэмрэ ихъумэ­жын папщIэ иригъэкIуэкIа бэнэныгъэм.
Накъыгъэр гъащIэ къыздэзыхь мазэщ. Тхьэм къигъэщIа псоми гъатхэм псэ къахохьэж. Дахагъэри, удз гъэгъахэри, щхъуантIагъэри, мэ гуакIуэхэри щIылъэм къыхобыргъукI. Апхуэдэу ехъулIэри, зэман кIыхькIэ гъэрыпIэм щIэта кавказ лъэпкъхэм а мазэ дыдэм хуитыныгъэ ­ягъуэтыжащ. Дахагъэ нэсымрэ Iущыгъэмрэ я щапхъэщ Кавказыр. Ауэ абыхэми ­кърагъэлыфакъым а щIыналъэр теплъэгъуэ гущIыхьэхэм хэплъэным.
Зи гугъу тщIы Iуэхугъуэхэр къежьэн ипэ илъэс 40-кIэ кавказыдж цIэрыIуэ Услар жиIэгъат: ­«Кавказымрэ абы щызекIуэ бзэхэмрэ ятеу­хуауэ дуней хъурейм апхуэдизкIэ куэд щатхащи, а ­тхыгъэ псори зэхуэпхьэсыжамэ, Iуащхьэ абра­гъуэ къыхэкIынт. ДяпэкIэ Кавказым теухуа тхыгъэхэр нэхъри нэхъыбэж хъунущ». Ар захуэт. Мис, сэри си фIэщу сыдихьэхыу, тхылъеджэхэм я гъусэу Кавказым и тхыдэм зэ сриплъэжыну сигу къихьащ.
Урысейм XIX лIэщIыгъуэ лъандэрэ Кавказыр и щхьэ хуигъэфэщэжын щIидзат. Псори къыщежьар Пётр Езанэм КъуэкIыпIэм и «гъущI куэбжэхэр» зэIуихын гукъыдэж щигъуэтам ­щыгъуэщ. А зэманым дагъыстэн лIы хахуэхэм къызэрагъэпэща къару зэрыIыгъым тепщэ ­залымыр IэщIэкIауэ щытащ.
Ауэ Пётр Езанэм и щхьэр ихъумэу щIэп­хъуэжыфам къыщымынэу, Дербент и «IункIыбзэIуххэр» зыдрихьэжьэну хунэсат. ЕкIуэ­кIар зи нэгу щIэкIахэм ящIэж абы уэсят хуэдэу къызэринэкIа унафэр: Кавказым тепщэ зы­хуащIу Урысейм гуэгъэхьэн. Пётр и Iуэхум Екатеринэ ЕтIуанэм пищащ. Пащтыхьым и уэсятыр игъэпэжу, абы Кавказыр иутIыпщын идакъым.
Император бзылъхугъэм а зэманым зыри ­къехъулIатэкъым. ИтIани Урысейм мурад пыу­хыкIа игъэпсат - сыт хуэдэ IэмалкIи Кавказыр зыIэщIилъхьэн. Илъэс 75-кIэ дуней псор зыгъэ­пIейтея Iуэхугъуэхэр апхуэдэ щIыкIэкIэ гъуэгу къытехьащ.
Сыт хуэдиз дзэзешэ Iэзэхэр къыщыунэхуа Кавказым а зэманым лъандэрэ. Иужьрейр ­Щамил Iимам щэджащэрт. Илъэс 25-кIэ абы иригъэкIуэкIа бэнэныгъэм и пщIэри нэхъ инт, бийри зыгъэгулэзт. Iимамыр гъэр щащIа 1859 гъэм шыщхьэуIум и 29-р бэнэныгъэм и иужь­рей махуэ хъуакъым, ауэ псори урысхэм бжыгъэкIэ ирагъэкIуэта
Япэ дунейпсо зауэм тхыдэм зыздигъэзэну ­гъуэгур иубзыхуауэ жыпIэ хъунущ. 1917 гъэм мэлыжьыхьым и 2-м Урысей империер лъэ­лъэжащ. Хуитыныгъэм нэхъуеиншэу щIэхъуэп­са лъэпкъ куэдым яхуэдэу, кавказ хэкурысхэми зэманым къарит Iэмалыр къагъэщхьэпащ. Гъатхэпэмрэ мэлыжьыхьымрэ Iэуэлъауэншэ хуэдэу екIуэкIащ. Псоми накъыгъэм екIуэкIыну Хасэм зыхуагъэхьэзырырт. А зэхуэсым хы ФIыцIэмрэ Каспий хымрэ я зэхуакум лъэп­-къыу щыпсэухэм я лIыкIуэхэр кърагъэблэгъат. Лъэпкъ щхьэхуитыныгъэ IуэхукIэ зэхаубла апхуэдэ зэхуэсышхуэ абы ипэ Кавказым ще­кIуэкIакъым.
Владикавказ дэт театрым и унэм лIыкIуэ 500 щызэхуэсат. Абыхэм я нэхъыбэр ныбжьэгъу республикэхэу Азербайджанымрэ Куржымрэ щыщхэт.
Мыхьэнэ нэхъ зиIэ унафэхэр къыщащта Хасэм и етхуанэ махуэ лэжьэгъуэм псоми пщIэ зыхуащI Сулеймэн-Хьэжы жьакIэхур къэтэ­дж­ри, лIыкIуэхэм захуигъэзащ: «Алыхьталэм фIыщIэ хузощI махуитху хъуауэ ди нэгу щIэкI Iуэху зэфIэхыкIэм папщIэ. Шэч къытесхьэркъым мы дакъикъэм щыщIэдзауэ ди лъэпкъхэр къуэш хуэдэу зэхущытын, зэкъуэтын зэ­рыщIадзэнуми, абы и фIыгъэкIэ хуитыныгъэрэ ехъулIэныгъэрэ зэрыдгъуэтынуми». Абы и ужь­кIэ Хасэм къекIуэлIахэм зэхуэпэжыну тхьэ ­яIуащ.
Гум имыхуж махуэт ар. Нэхъыжь къетхъуха­хэу нэрыбгищэм щIигъум я нэпсыр щIэту ­КъурIэным ба хуащIурэ IэплIэ зэрызэрашэкIыжыр плъагъурт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ 1917 гъэм и кIэ, 1918 гъэм и пэщIэдзэ щIымахуэ мазэхэр псоми ягу хигъахъуэу екIуэкIащ.
Гъатхэм щIидза нэужь, ущIэгузэвэн щхьэу­сыгъуэ къыкъуэкIащ. Зы лъэныкъуэкIэ, Лениным и кIуэгъужэгъу Коркмасов Джэлалуддин и хэкур коммунизмэм и щхъухьым ири­гъафэу, къуэш зауэ зэхиублэн мурад ­игъуэджэр къылъыкъуэкIат. Мыдрей лъэ­ны­къуэмкIэ - генерал хужь къаугъэшыхэм кавказым ищIхэр, Мейкъуапэ, Адыгейм, Къэрэшейм щыIэ щIыдагъэ къыщIэшыпIэхэр зыIэщIалъхьэну хуе­жьахэт. Коркмасовыр зыхуей гуэрхэм теIэбэри, «етхуанэ колоннэр» къызэрагъэпэщащ.
Коммунизмэм и тегъэщIапIэхэм дин лэжьа­кIуэхэм я гупсысэр игъэутхъуэри, нып удзыфэ зыIэщIэлъ цIыхубэр утыкум къихьащ. Дагъыстэным абыхэм Али-хьэжы пашэ щахуэ­хъуащ, Къэбэрдейм - Назир-ефэнды. А къо­мыр, гува-щIэхами, лъэпкъ Iуэху зезыхуэ зэщIэхъееныгъэхэм гулъэф яхуэмыхъункIэ Iэмал иIэ­тэкъым. ЛъэпкъылI нэсу (а псалъэм и мы­хьэнэ пэжым тету) зэрыщытым къыхэкIыу, ­абыхэм большевизмэр зэрыщыт дыдэр ялъагъуртэкъым. Уеблэмэ псоми пщIэ зыхуащI дин пашэхэу Шарипов Арслани Эффендиев Аб­баси большевикхэм Iэщэ папщIэу къагъэщхьэпэфащ.
Комитет нэхъыщхьэр щытыкIэ гугъум иуват. ДэIэпыкъуэгъурэ щIэгъэкъуэнрэ зыщIыпIэ икIэщIыпIэкIэ къыщыгъуэтын хуейт. Тыркум фIэкIаи абыкIэ узыщыгугъын зыри щыIэтэкъым. Хамэ къэралхэм зыпащIэн папщIэ Чермоев Абдулмэжид, Къады Мэхьмэт, Бэммат Гайдар сымэ зи пашэ лIыкIуэхэр Трабзон яутIыпщащ. Тыркум а зэманым Кавказым щыщ нэгъуэщI лIыкIуэ гупи щыIэт. А Iуэхухэр къезыхьэжьар иджыри щхьэхуитыныгъэ зыбгъэдэмылъ республикэхэрат. Тырку лъэны­къуэм епсэлъа нэужь, кавказ республикиплIым щхьэхуиту зыкъызэралъытэжым теу­хуауэ хъыбар ягъэIуащ. Тхыдэм мыхьэнэшхуэ щызыубыда а Iуэхугъуэр къыщыхъуар 1918 гъэм накъыгъэм и 18-рщ. А унафэр Анди къуа­жэм щекIуэкIа ЕтIуанэ Хасэм къабыл щащIащ.
Куэд дэмыкIыу Истамбыл аргуэру зы лIыкIуэ гуп яунэтIащ. ЛъэныкъуитIыр зэпсэлъа нэужь, зэныбжьэгъугъэрэ зэдэIэпыкъуныгъэкIэ зэбгъэдэтыну зэгурыIуахэщ. А зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, дэ щIэгъэкъуэнышхуэ дгъуэтын ­хуеящ, ауэ дызыхуэбэлэрыгъа плъыжьхэм дя­пэ зрагъэщри, я дзэхэр Дагъыстэным ирашащ.
Къалэн гугъу къытлъыкъуэкIат: ахэр Тыркум гурыIуэным хунэдгъэс хъунутэкъым, абы щхьэ­кIэ Iэмал нэхъыщхьэу щыIэр зэпыщIапIэ Iэмалхэр япэдубыдынырт.
ЗауэлIхэм пыIэ щIыхухэр ящхьэрыгът. Иужь­кIэ «будёновкэ» плъыжьхэр щхьэрызытIэ­гъэнухэм зэкIэ ислъам диным и хъумакIуэу ­зыкъагъэлъагъуэрт. Ауэ дагъыстэнхэр къып­хуэгъэпцIэнутэкъым.
А зэман дыдэм хужьхэми Iэуэлъауэ къагъэ­Iуащ. Абыхэм Кавказ Ищхъэрэм Бичераховыр зи пашэ урыс-къэзакъыдзэ зэгуэт (нэрыбгэ мин 12) къраутIыпщащ. Апхуэдэ щIыкIэу ди щIыналъэм фэкIэ зэмылIэужьыгъуэу урыс армитI къищхьэрыуат.
Жэпуэгъуэм икухэм дежщ 15-нэ тырку дивизэр къыщыкIуар. Абы Иззэт Сулеймэн и ­пашэт. Тиксавилу Кузаффер, Курбан Тимур сымэ яхуэдэу куэд хэтт а дивизэм. Муслъымэн къару псоми я пашэр Чунэтыкъуэ Иззэт-пэщэрат.
ЛъэныкъуитIыр зэрызэгурыIуам ипкъ иткIэ кавказ ищхъэрэ хэкурысхэм къыхашу дзэ къызэрагъэпэщын хуейт, ауэ апхуэдэ зэман диIэжтэкъым. Дербентрэ Петровскрэ зэзауэ гуащIэхэр щекIуэкIырт. Дуней псом хахуагъкIэ щыцIэрыIуэ тырку зауэлIхэр дызэрыщыгугъам хуэдэу къыщIэкIахэщ. Дэ зэи дигу ихужынукъым къуэш хуэдэу къыдбгъэдэта тыркухэри, Кавказ Ищхъэрэм шэхьид щыхъуа щIалэхэри.
ЩэкIуэгъуэм и кум хъыбар гуауэ къэIуащ. Антантэм и дзэхэм Истамбыл яубыдат. Абы къыхэкIыу, Тырку къэралыгъуэм Кавказым щыIэ и зауэлIхэр имышэжу хъуакъым. Дэр-дэру нэгъэсауэ зыдгъэхьэзырыну зэман къытхуэнатэкъым.
ЩэкIуэгъуэм и кIэм Инджылызым и къарухэр Баку дохьэ. Абыхэм я пашэ генерал Томсон ди хуитыныгъэм и унафэр, Париж щекIуэкIыну конференцыр къэмысауэ, къабыл зэрамы­щIынур хэIущIыIу ищIакIэт. Ди лIыкIуэхэр Париж конференцым дымыгъакIуэу хъунутэкъым. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Париж Чермоев ­Абдулмэжид, Хайдар Ибрэхьим, дохутыр Хьэ­сэн сымэ зи пашэ лIыкIуэхэр дутIыпщащ. ­Бамматов Гайдар а зэманым Европэм щыIэт, ауэ конференцым хэтыну зэримурадымкIэ хъыбар яригъэщIат.
Абы ирихьэлIэу Кавказ республикэхэм я ­хуитыныгъэр къабыл зыщI унафэр кърамы­гъэщтэн мурад фIэкIа зимыIэ урысыдзэхэм Кавказым зыщаубгъу. ИщхъэрэмкIэ - плъыжь­хэр, къухьэпIэ ищхъэрэмкIэ - хужьхэр, Кавказ кIуэ­цIым - «етхуанэ колоннэр». Арат Iуэхур зыIут дыдэр. ЩIыналъэм къытеуа армэм Iэгъуэ­благъэм ит къуажэхэм щыпсэу урысхэмрэ къэзакъхэмрэ къадэIэпыкъурт.
ТхьэмахуитIкIэ Корниловымрэ Алексеевым­рэ депсэлъа нэужь, хэкум абыхэм я дзэхэр ­ирашыжыну дызэгурыIуащ. Большевикхэм я зэуэкIэр егъэлеяуэ гущIэгъуншэт.
Деникиным и унафэ щIэт дзэхэм апхуэдэу тыншу дызэрызэтрамыкъутэфынур къыгуры­Iуэрти, 1919 гъэм и мэлыжьыхьым Воронеж ­къришри нэхъыфIу зэгъэпэща корпуситI Кавказым къишат. Зэрыкавказу бэлыхьышхуэ хэхуат. Апхуэдэу щыхъум, Правительствэм ­хэтхэм ятеухуауэ жэуаплыныгъэ къызэрыс­хуэмыщтэнум къыхэкIыу, си пщэрылъхэр зы­щхьэщезгъэхащ.
Дагъыстэным большевик корпуситI ебгъэрыкIуэрт. Ауэ а щIыналъэр бийм зэры­пэщIэувэну къарухэр зэригъэпэщыну хунэсат. ШыщхьэуIум и кум Кавказ Ищхъэрэм Щамил щэджащэм и къуэрылъху Саид Щамил къэ­кIуэжри бэнэныгъэм и пашэу уват.
А зэпэщIэтыныгъэр мазибгъум нэблагъэкIэ екIуэкIащ. Большевикхэм Азербайджаныр, Куржыр, Армениер яубыда нэужь, Кавказ Ищхъэрэм абыхэм япэщIэувэфыну къинэжар щIыпIэ щхьэхуэхэм зыкъыщызыIэт, куэд къэ­зэмыгъэхъуфын къарухэрат. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Кавказым Совет властым зыщиубгъуащ.
Мыбдежым дигу къэдгъэкIыжыпхъэщ урыс тепщэгъуэм и щIэпхъаджагъэ нэхъ инитIыр. Япэрейр къыщыхъуар 1864 гъэращ. Пащтыхь унафэм цIыхухэр мин бжыгъэкIэ я хэкум ­ирихури абыхэм гуапэу къапежьа Тыркум щхьэхуимыту игъэIэпхъуат. ЕтIуанэр къыщы­хъуар илъэс 80 дэкIа нэужьщ - плъыжьхэм я унафэ ерум Сыбырым и щIыуэпс гуащIэмрэ тутнакъэщхэмрэ сабийхэр, бзылъхугъэхэр, зи ныбжь хэкIуэтахэр мелуан бжыгъэкIэ щриутIыпщхьа 1944 гъэм. Ар Шэшэн, Ингуш, Къэрэшей, Балъкъэр лъэпкъхэрат.
ЩIэджыкIакIуэ щхьэмахуэхэ! Хуитыныгъэм сыт щыгъуи уасэшхуэ щIат. Шэч хэлъкъым ди лъэпкъхэм ар езыхэм я щхьэкIэ зэрызыхащIам. Ауэ къэсынщ тутнакъэщхэм я бжэхэр щыIуахыну зэманри. ПщIэ леи къалэжьауэ, ди лъэпкъхэри адрей хуитыныгъэ зыгъуэтыжа лъэпкъхэм яхуэдэ хъунщ. Сэ си фIэщ мэхъу ар. Кавказым ис лъэпкъ псоми зыкъаужьыжыну сохъуэхъу. Алыхьым и нэфI къыфщыхуэ! Тхыгъэр инджылызыбзэм къизыхар «Дагъыстэным теухуа хъыбархэр» тхылъыр зэхэзыгъэува Дугричилов Муртазалищ. Мэхъэчкъалэ