КъМР-ни Парламентини кезиулю жыйылыуунда премьер-министр Мусукланы Алий былтыр правительствону республиканы социал-экономикасын айнытыу, миллет проектлени тамамлау жаны бла ишини эсеплери бла шагъырей этгенди. Кенгешни спикер Татьяна Егорова бардыргъанды.
Пандемияны къыйын кезиуюнде
Мусукланы Алий былтыр власть органлагъа бла жамауатха коронавирус жукъгъан ауруу жайылгъан, анга къажау чекле кийирилген кезиуде ишлерге, жашаргъа тюшгенин белгилегенди. «Биз экономиканы къытлыкъдан сакъларгъа, адамларыбызны жашауларын, саулукъларын къорууларгъа борчлу эдик. Коронавирус, аны бла байламлы кийирилген чекле экономикагъа уллу сынау болгъандыла»,-дегенди ол.
Аурууну жайылыуун тохтатыр, халкъны саулугъун сакълар мурат бла КъМР-ни Башчысыны Указы бла оператив штаб къуралгъанды. Къысха заманны ичинде саулукъ сакълау учреждениялада жукъгъан ауруугъа къажау 9 госпиталь ачылгъанды, алада 1,8 мингден аслам жер къуралгъанды. 1240 медик жукъгъан аурууладан багъыу жаны бла билим алгъандыла.
Госпитальлагъа медицина оборудование да келтирилгенди. «Битеу да бирге бу кезиуде 1,5 мингден аслам аппаратура келтирилгенди. Ол санда инвазивный эм неинвазивный ИВЛ-аппаратла эм башхала. Саусузлагъа къуралгъан 700 жерге кислород тартылгъанды»,-дегенди премьер-министр.
Госпитальланы чырмаусуз ишлерин жалчытыугъ 2,8 миллиард сом къоратылгъанды. Медиклени кёллендириу федерал себеплик бла бирге республика кеси да тёлеуле этгенди: врачлагъа - 50 минг, орта медицина персоналгъа - 30 минг эм кичи персоналгъа 25 минг сом. Аурууну багъыу бла кюрешген медиклеге федерал эм регион кёллендириу себеплик 1,6 миллиард сом болгъанды.
Бу кезиуде республикагъа 77 машина келтирилгенди. Ала терк медицина болушлукъ службада эмда врачланы саусузланы юйлерине жетдирир жумушлада хайырланылгъандыла.
Социал жумушла
Премьер-министр инсанлагъа социал болушлукъгъа артыкъда уллу эс бурулгъанын билдиргенди. Битеу да бирге 320 минг адамгъа субсидияла, пособияла, компенсацияла берилгендиле. Бу жумушлагъа 15,5 миллиард сом къоратылгъанды. Ол санда къырал социал себеплик къолайсыз юйюрлеге, кеслери жашагъан инсанлагъа этилгенди, жашау журт-коммунал жумушла ючюн субсидияла саналгъандыла.
Болсада энчи эс сабийле ёсген юйюрлеге берилгенди. Бу кезиуде 119,5 минг юйюрге этилгенди къырал себеплик, алада 170 минг сабий ёседи. Бу жумушлагъа 7 миллиард сом бёлюннгенди. Ол санда юйюрде биринчи, ючюнчю сабий туугъанда, 3 жылгъа дери балалагъа, 3-7 жыллары толгъан сабийлеге ай сайын ахча тёленнгенди эмда башха пособияла берилгендиле.
Премьер-министр пандемияны хатасындан урунуу рынокда болум осалгъа айланнганын да белгилегенди. Ишсизлеге тёленнген пособие 7 кереге кёбейгенди эмда 2 миллиард сомгъа жетгенди.
Экономика
Алай баш магъана экономиканы къытлыкъдан сакълаугъа, гитче эм орталыкъ бизнесни субъектлерине себепликге, халкъны къолайлыгъын игилендириуге берилгенди. Мусукланы Алийни айтханына кёре, республиканы башчысыны Указы бла экономиканы ышаннгылы айныуун жалчытыу жаны бла оператив штаб къуралгъан эди.
Гитче эм орталыкъ бизнесге къырал себеплик уллу болгъанды, ол санда налог льготала тохташдырылгъандыла, ишчилени санын азайтмаз мурат бла айлыкъны тёлерге льготалы кредит да берилгенди – ставкасы 2 процент. Патент амал бла ишлегенлеге аны багъасы сомгъа дери азайтылгъанды.
Былтыр сынау халда кеслерин иш бла жалчытып, башларын кечиндиргенлеге (самозанятый) энчи налог система кийирилгенди. Жылны ичинде эсепге 8,7 минг инсан тургъанын премьер-министр иги шартха санагъанды.
- Тамамланнган мадарланы хайырындан экономиканы къытлыкъдан сакъларгъа къолдан келгенди, ол угъай, бир-бир сфералада ёсюу окъуна барды, - дегенди Алий Тахирович. Сёзлерине шагъатха уа быллай тарихле бла шагъырей этгенди. Былтыр республиканы кесинде чыгъарылгъан продуктну ёлчеми 180 миллиард сом болгъанды. Ол а 2019 жылны 102 проценти тенглиди. Россейде ВРП 3 процентге азайгъанын эсге алсакъ, республика иги кёрюмдюле болдургъанды.
Промышленность
Айныу бютюнда промышленностьда уллуду. Былтыр республиканы предприятиялары 45,8 миллиард сом багъасы продукция чыгъаргъандыла. Промышленностьну индекси 111 процентге жетгенди. «Ахыр беш жыл бла тенглешдиргенде, бу кёрюмдю артыкъда уллу болгъанларын айтыргъа сюеме. Бу шартлагъа кёре биз къыралда алчы 7 регионну арасына киргенбиз»,-дегенди докладчы.
Эл мюлк
Жетишимле эл мюлкде да уллудула. Предприятияла былтыр 61 миллиард сом багъасы жумушла толтургъандыла (2019 жылны 110 проценти). Премьер-министр белгилегенича, ол ахыр он жылда артыкъда уллу тарихледиле. Ёсюу жерчиликде, малчылыкъда да барды.
- Шимал-Кавказ федерал округда бу кёрюмдюлеге кёре биз биринчи жердебиз. Эл мюлк бла кюрешгенлеге къырал себеплик азаймагъанды – былтыр субсидияла 2,5 миллиард сомгъа жетгендиле. Ол а хайыр келтирмей къоймагъанды – эл мюлк кластер амал бла айныйды,-дегенди Алий Тахирович.
Къурулуш, инвестицияла
Къурулушда былтыр 30 миллиард сом багъасы жумушла толтурулгъандыла. Битеу да бирге 500 минг квадрат метр жашау журт ишлетилгенди. Инвестицияланы ёлчеми уа 2019 жылны 103 проценти тенгли болгъандыла эмда 50 миллиард сомгъа жетгендиле. КъМР къыралда бу жаны бла ёсюу кёргюзтген 40 субъектни арасындады.
Сатыу-алыу
Пандемия бла байламлы чеклени хатасындан розница сатыу-алыуда тарихле азайгъандыла. 2020 жылны аллында бу кёрюмдю 67 процентге дери тюшген эди. Жылны ахырына дери болумну бираз тюзетирге къолдан келгенди. Болсада розница сатыу-алыу  134  миллиард сомгъа жетгенди, ол а аны аллында жылны 95 проценти тенглиди. «Быйылны аллындан бери инсанларыбызны сатыу-алыу онглары игиленнгенди, аны бла бирге кёрюмдюле да ёсгендиле»,-деп къошханды ол.
Тыш къыралла бла сатыу-алыу байламлыкълары ёсгенин да белгилегенди докладчы.  Былтыр 112,3 миллион доллар багъасы товарла сатылгъандыла. Ол а 2019 жылны ёлчемлеринден 1,3 кереге асламды.
Айлыкъ
Былтыр айлыкъ орта эсеп бла 29 899 сом болгъанды. Ол а аны аллында жылны кёрюмдюлеринден 9 процентге кёпдю. Потребитель багъала ёсгенлерин эсге алсакъ, ёсюу 5 процентге жетгенди.
Туризм
Коронавирусну хатасындан жылны аллында республикагъа келген къонакъланы саны иги да азайгъанды – эки кереге. Бу болумда туризм эм курорт объектлени ишлерин жалчытыргъа тюшгенди. Ол мурат бла 108 объектге субсидияла, айлыкъны тёлерге кредитле да берилгендиле.
Бюгюнлюкде туризмде хал тюзелгенди. Жылны аллындан бери бизде 240 минг адам солугъандыла. Ол а былтырны бу кезиуюнден 70 процентге кёпдю. Премьер-министр туризм инфраструктураны игилендириу бла бирге сервисни ёсдюрюуге энчи эс бурулгъанын чертгенди. Бу ишге уа «Туризм эм къонакъбайлыкъ индустрия» миллет проект себеплик этерикди. Ол жууукъ кезиуде жашауда бардырылып башларыкъды.
Бюджет политика
2020 жылда республиканы бюджетини файдала бёлюмюн 55,7 миллиард сомгъа жетдирирге къолдан келгенди. Ол санда республиканы кеси файдалары ёсдюрюлгендиле. Бюджет профицит бла толтурулгъанды. Къырал борчну 720 миллион сомгъа азайтыргъа онг болгъанын да айтханды Мусукланы Алий. 
Миллет проектле
Докладда миллет проектле къалай толтурулгъанларыны юсюнден да баргъанды сёз. Былтыр аланы жашауда бардырыргъа 8 миллиард сомдан аслам бёлюннгенди. Проектледе белгиленнген жумушланы 95,8 проценти тамамланнганды.
Проектлени чеклеринде 47 келишим къабыл кёрюлгенди. Алагъа тийишлиликде 142 кёрюмдюню толтурургъа керек эди, аладан 20-сы тамамланмагъанды. «Аладан 16-сы медицина бла байламлы эдиле»,-деп ангылатханды Мусукланы Алий.
Миллет проектлени чеклеринде уа былтыр сабий садлада ясли къауумлагъа жерле къуралгъандыла, оюн эм спорт майданла ишлетилгендиле, эки школ битдирилгенди, школлада 18 спорт зал жангыртылгъанды, суу ызла алышыннгандыла, башха жумушла толтурулгъандыла.
Быйыл а миллет проектлени жашауда бардырыугъа 7,3 миллиард сом бёлюнеди. Алай, премьер-министр айтханыча, бу ахча энтта кёбейтилликди. Социал объектлени ишлетиу бла бирге инсанланы оюлургъа къоркъуулу юйледен кёчюрюу программагъа ахча да салыннганды. Битеу да бирге 13,1 минг квадрат метр жашау журтдан 788 адамны кёчюрюрге керекди. «Программа 2024 жылгъа дери тамамланыргъа керекди. Алай биз аны быйыл бошаргъа муратлыбыз»,-деп белгилегенди ол.
Соруу-жууап
Премьер-министрге соруула кёп болгъандыла. Депутат Аслан Апажев, эл мюлкде жетишимле уллу болгъанларына эс буруп, жерлени тымылыгъын ёсдюрюу жаны бла къаллай мадарла белгиленнгенлерин билирге сюйгенди. Мусукланы Алий айтханыча, бу жумушла республикалы законда белгиленнгенлерин, аланы жашауда бардырыргъа ахча бёлюннгенин айтханды.
Билим бериу, илму эм жаш тёлюню ишлери жаны бла комитетни башчысы Нина Емузова уа эски, осал халгъа жетген школла кёп болгъанларын айтып, аланы жангыртыргъа боллукъмуду, деп соргъанды.
Алгъаракълада битеу школла тинтилип, аланы жангыртыу программа хазырланнганын билдиргенди премьер-министр. Анга 96 учреждение киргендиле. «Бир мекямны тапландырыугъа орта эсеп бла 40-50 миллион сом керекди. Алай бла программаны багъасы 4 миллиард сомгъа жетгенди. Болсада бу жумушла башха программаланы чеклеринде толтуруладыла. Сёзге, былтыр бизге эки билим бериу учрежденияны жангыртыргъа къолдан келгенди. Быйыл а юч школда бардырыллыкъдыла тапландырыу жумушла»,-дегенди ол.
Сертификат хайырлыды
Депутат Светлана Пшибиева ёксюз, къарар адамлары болмагъанланы фатарла бла жалчытыуну юсюнден соргъанды. Мусукланы Алий бу программаны тамамлауда законодательный чырмаула болгъанларын чертгенди. Законлагъа тийишлиликде, алагъа берилген журт 33 квадрат метрге жетерге керекди. Фатарланы ишлетиле тургъан юйледе алыргъа боллукъду, алай къурулушчула отоуланы къуру къабыргъала бла бередиле.
Депутат Владимир Кебеков а «Восточный» микрорайонну онгларыны юсюнден билирге сюйгенди. Премьер-министр къурулуш экономиканы айнытыуну баш мадары болгъанын чертгенди. Ол миллет проектлени чеклеринде 2030 жылгъа дери регионда 7 миллион квадрат метр жашау журт ишлетирге кереклисин эсгертгенди. Анга жетишир ючюн а хар жылдан да орта эсеп бла 700 минг квадрат метр журтла битдирирге тийишлиди.
Жамауат къоркъуусузлукъ эм коррупциягъа къажау комитетни башчысы Михаил Кривко уа хакъсыз юридический болушлукъ бериуню юсюнден айтханды. «Бу проблеманы хар жылдан да сюзебиз, алай алыкъа жукъ да тюрленмегенди»,-дегенди ол.
Мусукланы Алий законну чеклеринде юридический бюро къураргъа кереклисин белгилегенди. «Бу жаны бла Юстиция министерство бла сёлешиуле барадыла»,-дегенди ол.
Депутат Мечукаланы Алихан а инсанланы льготалы дарманла бла жалчытыугъа ахча жетишмегенине эс бургъанды. Мусукланы Алий белгили этгенича, 2019 жылда бу жумушлагъа - 240 миллион, 2020 жылда - 360 миллион, быйыл а 400 миллион сом салыннганды. Болсада ол керекли ахчаны жартысыды. Онг болгъанына кёре, бу ёлчем энтта кёбейтиллигин чертгенди ол.
Депутат Бечелланы Людмила Мусукланы Алийге, толтуруучу власть органлагъа Малкъар къырал драма театрны мекямы жангыртылгъаны ючюн ыразылыгъын билдиргенди. Ол дагъыда культурада ишлегенлени айлыкълары аз болгъанын айтып, анга эс бурургъа тилегенди.
Соруула энтта бар эдиле. Татьяна Егорова аланы жыйышдырып, правительствогъа белгили этерге боллугъун айтханды.
Андан сора ол правительствогъа, премьер-министрге да пандемия бла байламлы къыйын кезиуде жетишимли ишлегенлери ючюн ыразылыгъын айтханды. «Депутатла мындан ары да бирге ишлерге, хайырлы байламлыкъла жюрютюрге хазырдыла»,-дегенди ол.
Спикер Парламентни жыйылыууну экинчи бёлюмю 29 июньда бардырыллыгъын, анда КъМР-ни Конституциясына тюзетиуле ючюнчю эм ахыргъы окъулууда сюзюллюклерин билдиргенди. Дагъыда ол, ахыр кюнледе коронавирусну жангы штаммлары жайылып башлагъанларын чертип, депутатланы урунуу коллективлеринде ушакъла бардырыргъа, вакцина салдырыуну магъаналылыгъын ангылатыргъа тилегенди.