|
Адыгэ Хасэм и гъуэгуанэ кIыхьыр
19 июня, 2021 - 06:55
Хасэмрэ лъэпкъыр зэкъуэзыгъэувэ Iуэхухэмрэ
Къэрал зызыужьахэм я тхыдэм уриплъэмэ, гу зылъыптэр зыщ: лъэхъэнэ гуэрым зэрылъэпкъыу щIызэкъуэувэн щхьэусыгъуэ ягъуэта нэужь, абы и хьэтыркIэ, зэпэщIэтхэм зым адрейм худичыхын щIедзэри, хэгъэгу щIыбкIэ къебгъэрыкIуэ шынагъуэм лъэпкъыр быдэу зэрегъэубыд. Апхуэдэ щхьэусыгъуэу адыгэхэм къахукъуэкIауэ щытащ 1863 гъэм Мэздэгу деж урыс быдапIэ зэрыращIыхьар.
1860 гъэхэм лъэпкъым и пащхьэ къиува къалэныщIэхэм Iуэху бгъэдыхьэкIэр ямыхъуэжу мыхъуну ищIащ. Иджыри къэс Урысейр Къэбэрдейм «къыщхьэщыжу» зищIа къудеймэ, иджы абы лъэпкъыр и унафэм щIигъэувэну мурад ищIат, щIыналъэр езым ищIхэм хигъэхьэну пабгъэрт.
Къэбэрдейм и щхьэхуитыныгъэр фIэкIуэдын шынагъуэ къызэрыувам Хасэм иджыри къэс имыIа къалэнхэр къыхуигъэувырт. 1763 гъэм ипэкIи адыгэпщхэм къахукъуэкIырт щIызэгухьэн щхьэусыгъуэхэр, ауэ а илъэсым щегъэжьауэ ар икIэщIыпIэкIэ гъэзэщIэн хуей пщэрылъ яхуэхъуат.
Абы ипэкIэ апхуэдэ щхьэусыгъуэ къащыхуихуам щыгъуэ, къэбэрдейхэм зэкъуэту 1708 гъэм Кърым хъаным и дзэр зэтракъутауэ щытащ. Абы иужькIэ Къэбэрдейм къудамитIу зигуэшри, зы лъэныкъуэр - Кърымым, адрейхэр - Урысейм щыгугъыу къекIуэкIащ. 1753 гъэм екIуэкIа зэхуэсым, зэрытщIэщи, а къудамитIыр зэрызэгуэкIар хабзэкIэ къащтат. Ауэ илъэсипщI дэкIа нэужь, къэбэрдей адыгэхэр щыхьэт техъуэжащ бий ущиIэм деж узэкъуэувэу Хасэмрэ пщышхуэмрэ уедэIуэн зэрыхуейм.
1764 гъэм щIышылэм и пэм пщы къудамитIри зэхуэзэри, Мэздэгу быдапIэр зэраухуам теухуауэ унафэ къащтэн зэрыхуейм тепсэлъыхьащ. Ахэр зэкъуэувэным щхьэусыгъуэ хуэхъуар Мэздэгу зэрафIэкIуэдар Къэбэрдейм пщыуэ исым зэран зэрахуэхъурт.
1765 гъэм аргуэру лъэныкъуитIым зэхуэсышхуэ ящIри, Мэздэгу быдапIэр зэрыIурагъэхыжа хъуным теухуауэ кърым сулътIаным хуагъэхьа тхыгъэм къыпэкIуа жэуапым тепсэлъыхьащ. Хъаным бдэ мыхъун фIэгъэнапIэ къапиубыда нэужь, урыс пащтыхьым деж лIыкIуэ ягъэкIуэну мурад ящIащ. Мыбдежми зэпэщIэт къудамитIыр зэгъусэу щызэдэлэжьащ. Пщышхуэм хэти едэIуэн зэрыхуейр псоми яфIэкъабылт. Абы и щапхъэу, 1867 гъэм зэхуэсахэр ХьэтIохъущокъуэ Къэсей и унафэм щIэувэнымкIэ зэакъылэгъу хъуахэт. Пщышхуэр Хасэм и акъылэгъуу зэрыщытым къыхэкIыу, псоми ятеухуа унафэ къищтэну Iэмал игъуэтырт.
Пащтыхьыгъуэр адыгэпщхэр зэкъуиудыным зэрелIэлIар
I763 гъэм щегъэжьауэ зэкъуэувэн щIэзыдза адыгэпщхэм ахэр зэбгъэдэзыш къарухэри къахыхьэн щIадзащ. Абы и щхьэусыгъуэр пащтыхь унафэм апхуэдэ мурад зэриIэрт, адыгэпщхэр зэгуримыгъэIуэныр и зэрыпхъуакIуэ Iэмал щэхуу зэрыщы-тырт. I770 гъэм и жэпуэгъуэм капитан Гастотти М. хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министерствэм чэнджэщ ирет: «Iэмал зэриIэкIэ, адыгэхэм я зэхуаку къаугъэхэр къыщыгъэхъеин, дэ дыхуей мыхъуауэ пщы къудамитIым зэкIужыну Iэмал емытын». Хабзэ зэрыхуэхъуауэ, Урысейм нэхъ къарууншэу фэ зытет лъэныкъуэм зыщIигъакъуэ зищIурэ, ар адрейм иригъэныкъуэкъурт. Кърым хъанхэми ящIэр ардыдэрат. Абы укъыфIэкIмэ, пщы-уэркъхэмрэ къызэрыкIуэ мэкъумэшыщIэхэмрэ я зэхуаку къаугъэ далъхьэнри пащтыхьыгъуэм къыхилъхьа IэмалыщIэхэм язт. Апхуэдиз зэгурымыIуэныгъэр хуэм-хуэмурэ Къэбэрдейм и хуитыныгъэр фIэзыгъэкIуэдыфын щхьэусыгъуэ хъурт.
Хасэмрэ шэрихьэт зэщIэхъееныгъэмрэ
Хасэр къудамищ зэрыхъуар ефIэкIуэныгъэу щыта щхьэкIэ, къэбэрдей цIыхубэм зэкъуэхун щIидзакIэт, абы къыхэкIыу, а зэхъуэкIыныгъэ щхьэпэми лъэпкъым и гъащIэм зэгурыIуэныгъэ къыхилъхьэфыртэкъым.
1769 гъэм къэбэрдейхэр генерал Де Медем Иоганн и унафэ щIэт дзэхэм езэуащ. 1774 гъэм Тыркумрэ Урысеймрэ зэращIылIа Къайнэрджи ЦIыкIу зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, Къэбэрдейр Урысейм и Iыхьэу ягъэуват. Абы и жэуапу къэбэрдейхэм жаIащ: «Дэ зэи Урысейм и унафэ дыщIэтакъым, Грозный Иван пащтыхьым Iуэху гуэр дэтщIами, дэ абы ныбжьэгъугъэ хабзэкIэ дыдекIуэкIауэ аращ, армыхъумэ и пщылIу зэи дыщытакъым».
Къайнэрджи ЦIыкIу зэгурыIуэныгъэм Къэбэрдейм и хуитыныгъэр щхьэщихыпатэкъым, ауэ хамэ къэралхэм зэрадекIуэкI хабзи, зэрызихъумэж Iэмал хэха гуэри здимыIэм, хэгъэгур Урысейм щыгугъыу къигъанэрт.
А псом Хасэм и лэжьэкIэми лъэужь къытримынэнкIэ Iэмал иIэтэкъым. Лъэпкъым унафэ зехьэпIэ щхьэхуити хуитыныгъэ нэгъэсаи зэримыIэм Хасэми и къарур щIихащ. Зэрызэкъуэувэрэ илъэсипщI фIэкIа дэмыкIауэ, къудамищу зэхэт Хасэм щыщ пщы-уэркъхэмрэ мэкъумэшыщIэ щхьэхуитхэмрэ зэныкъуэкъужын, фейдэкIэ зэпеуэн щIадзахэщ.
Адыгэ цIыхубэр фIыуэ зэзыгъэцIыхуа пащтыхь администрацэм гугъу зригъэхьын хуеижтэкъым и унафэр пхигъэкIын щхьэкIэ, сыту жыпIэмэ, иджыри къэс лъэпкъыр зэдаIуэу щыта Тэтэрхъан Жанхъуэти, Бомэт Мысости я нэхъыжьыгъэм хьэтырышхуэ иIэжтэкъым.
Лъэпкъыр апхуэдэ щIыкIэу зэкъуагъэхуа нэужь, пащтыхьыгъуэм и Iэмалхэм нэхъри щIикъузэну мурад ищIащ. 1793 гъэм абы утыку кърихьащ «лъэпкъ хейщIапIэхэр». Абыхэм къэбэрдей гъащIэм къыщыхъу щIэпхъаджагъэхэр щызэпкърахырт, унафэ къыщащтэрт, тезыр щытралъхьэрт. Абы къикIыр зыт - иджыри къэс лъэпкъыр зытета хабзэхэр мылэжьэжыну арат. Псалъэм папщIэ, «къэбэрдейхэр хуиттэкъым: щIыналъэм и унафэщIым имыщIэу хэкум икIыну; ялъ ящIэжыну; хьэщIэ къыдогъэблагъэ жаIэу щIэпхъаджащIэхэр ягъэпщкIуну; лIыгъэкIэ зэпеуэн щхьэкIэ зэхуэсыну; хейщIапIэхэм унафэ къамыщтауэ зэIущIэ ирагъэкIуэкIыну».
Абдеж щегъэжьауэ Къэбэрдейм щылажьэ цIыхубэ зэхэтыкIэр зэтезыIыгъэ хабзэхэм лъэлъэжын щIадзащ. Псом хуэмыдэу, зэхуэсыну зэрыхуимытым къигъэлъагъуэрт Къэбэрдейм и хуитыныгъэр къэгъазэ имыIэу зэрыIэщIэкIыр. Лъэпкъыр апхуэдизкIэ къигъэгубжьат а унафэми, 1794 гъэм Iуэхур къызэщIэхъееныгъэм хуэкIуэри, къызэщIэгъэстакIуэу къалъыта ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрийрэ Хьэмырзэ ХьэтIэхъущокъуэрэ Екатеринослав губернием ирырагъэшауэ щытащ.
Абдеж гурыIуэгъуэ щыхъуат Урысейр къызэрыпэщIэтри, Къэбэрдейм и щхьэм фIэкIа зыщыгугъын зэримыIэри. Лъэпкъыр зэрызыгъэубыдыжын къарууэ диныр къалъытэри, 1798 гъэм лъэхъуэщым къикIуэсыкIыжа ХьэтIохъущокъуэ Адэлджэрий пашэ зыхуэхъуа шэрихьэт зэщIэхъееныгъэм гъуэгу игъуэтащ.
Иджыри къэс урыс хейщIапIэхэм адыгэ хабзэр пэщIагъэувэну хэтамэ, иджы лъэпкъыр зыщыгугъыр шэрихьэтыр зи лъабжьэ хабзэрт.
Муслъымэн диныр, зы лъэныкъуэкIэ, лъэпкъыр зэрыпхъуакIуэхэм зэрапэщIэувэн Iэмэпсымэ хъуат, адрей лъэныкъуэмкIэ - цIыхубэ гъащIэр куэд щIауэ зыхуэныкъуэ зэхъуэкIыныгъэхэм гъуэгу къытехьэну Iэмал яритырт. Шэрихьэт зэщIэхъееныгъэм и мурадыр урыс хейщIапIэхэр игъэкIуэдыжу дин хабзэкIэ лажьэ судхэр зэфIигъэувэжыным и закъуэтэкъым - лъэпкъым хуэщхьэпэну унафэщIэхэр къащтэну я мурадт, псалъэм папщIэ, пщыхэмрэ уэркъхэмрэ хуитыныгъэкIэ зэхуэдэ ящIыныр.
Пащтыхьыгъуэм и тIасхъэщIэххэм яз Кнорринг Карл итхырт: «Сэ сыщыгъуазэщ а щIалэ псынщIэхэр КъурIэным теIэбэу, зытеувам къытемыкIыну тхьэ зэраIуар, пщыхэмрэ уэркъхэмрэ зэхуэдэ ящIыну зэрамурадыр. «Сыт Франджым къыщащтар дэри къатщтэ щIэмыхъур?» - жаIэ абыхэм. Уэркъ куэд япщхэм къабгъэдэкIыу абыхэм зэрагухьэри уолъагъу».
ГъэщIэгъуэн дыдэу мы Iуэхум къыхэщыр сыт жыпIэмэ, уэркъхэм пщыхэм зыхуагъэдэныр ягу зэрырихьынур гурыIуэгъуэт, ауэ Iуэхур къыхэзылъхьар езы пщыхэрт. Абы и щхьэусыгъуэуи пхужыIэнур зы закъуэщ: Урысейм Къэбэрдейр къэгъазэ имыIэжу зэрипхъуэн мурад зэриIэр наIуэ къэхъупати, цIыхубэр быдэу зэрызыгъэубыдыфын Iэмал къэгъуэтын хуейт. Къэгъуэтыпхъэри псоми я зэхуэдэ плъапIэм телажьэ, псори зэхуэзыгъадэ Iэмыпсымэт. Абдежым «сэ уэ нэхърэ нэхъ лъэпкъыфI сыкъыхэкIащ» жыпIэу узэдауэкIэ, уи щхьэкIи фейдэ хэпхынутэкъым, лъэпкъми къыхуэсэбэпынутэкъым. Мыбдежми наIуэ къыщохъу нэхъыбэ дыдэу и щхьэ ебэкъуэн къалэныр пщыхэм къазэрытехуар. Пщыгъэр бгъэнэхъапэрэ лъэпкъ хуитыныгъэр пфIэкIуэдмэ, укъызэрызэтемынэнур хьэкът. А бгъэдыхьэкIэр уи щхьэр Алыхьым и хьэтыркIэ бгъэлъэхъшэныр езы диным зэрыпхуигъэдахэми хуэпхьыфынущ, ауэ шэрихьэт зэщIэхъееныгъэм къыздихьа зэкъуэтыныгъэм хуэдэ Къэбэрдей тхыдэм ипэкIи иужькIи хэтакъым. Абы ипэкIэ пщыхэмрэ уэркъхэмрэ махуэ къэс я зэхуаку къыдэхъуэ къаугъэ мыхьэнэншэхэм щызэныкъуэкъуу къекIуэкIамэ, иджы я щIыналъэм и къэкIуэнум егупсысу я акъыл зэтрагъэхуэн хуей хъуат. ИкIи плъапIэу яIэр я блэкIар зэфIагъэувэжыныр аратэкъым, нэхъ зызыужьауэ дунейм тет лъэпкъхэм я къэрал зехьэкIэ Iэмалхэр шэрихьэтым ирагъэкIуу, езыхэм къэралыгъуэ узыншэ яухуэнырт.
1803 гъэм Нартсанэ (Кисловодск) деж быдапIэ щаухуэу къэзакъ станицэщIэхэр ягъэтIыса нэужь, Къэбэрдейм зыкъиIэтащ. 1804 гъэм Бахъсэн деж къэкIуа Глазенап и дзэр накъыгъэм и 10-мрэ и 14-мрэ Шэджэм деж къащытеуэри, адыгэхэр зэтраукIащ. «ТекIуэныгъэр зыхуэщ урысыдзэм и ехъулIэныгъэхэм апхуэдизкIэ къэбэрдей адыгэхэм я гур ириудащи, иджы ахэр щIэрыщIэу къаубыда лъэпкъыу къэплъытэ хъунущ», - хуитхырт зигъэщIагъуэу Глазенап Цициановым.
1805 гъэм и гъатхэпэм урысыдзэр аргуэру къэбэрдейхэм къатеуэри, къуажэ 80-м нэс зэтригъэсхьащ, гуэдзрэ мэкъумылэу яIэр фIагъэсащ, адыгэхэр гъаблэм зэрырахулIэр нэрылъагъу хъуат. Абы емынэ узри къыхыхьэжащ.
А псом иужькIи зыкъаIэтыжыну гу зыхурикъуа къэбэрдейхэм я щIыналъэри яхъумэрт, езыхэм я зэхэтыкIэр зэрырагъэфIэкIуэну щIыкIэм акъыл ирахьэлIэнуи тегушхуэфырт. Арати, Къэбэрдейр зауэлI къару къудейкIэ и унафэ зэрыщIимыгъэувэфынур пащтыхьыгъуэм къыгурыIуэри, урыс хейщIапIэхэр тричыжащ, абыхэм я пIэкIэ мэхъчэмэ жыхуаIэ шэрихьэт судхэр 1807 гъэм къызэрагъэпэщыну арэзы хъуащ.
Къэбэрдейм диным и мыхьэнэм апхуэдизкIэ пщIэшхуэ щигъуэтати, пащтыхьым и тIасхъэщIэххэм «Урысейм къыхуэпэж дин лэжьакIуэхэр имыIэу зэрымыхъунум» теухуауэ нэхъыщхьэхэм чэнджэщ иратырт. Ар къыхощ 1708 гъэм бадзэуэгъуэм и I6-м граф Гудович Иван къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министр Куракин Алексей хуигъэхьа тхыгъэм.
Диным къару игъуэтам лъэпкъ зэхуэсхэм я лэжьэкIэри ихъуэжат. I8I0 гъэм Броневский Семён етх: «ЦIыхубэр зыхуей-зыхуэфIхэмкIэ зэчэнджэщын папщIэ зэхуашэс лъэпкъ зэIущIэхэр хъарзынэу зэтеухуауэ йокIуэкI. Абы хагъэхьэр япэ ит гупищым щыщхэрщ: пщыхэр, дин лэжьакIуэхэр, уэркъхэр. Япэу пщы нэхъыжьхэр ягъэпсалъэ, абыхэм я ужьым дин лэжьакIуэхэр итщ, итIанэ уэркъ нэхъыжьхэр къокIуэ. Мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэху къыщагъэхъейм деж, мэкъумэшыщIэхэм ящыщ нэхъыжьхэри кърагъэблагъэ».
Диным и мыхьэнэм зэрыхэхъуам и лъэужь лъэпкъ Хасэми къытринащ. Iуэхум и щIэдзапIэм щегъэжьауэ, духьэшыхэр пщыхэми уэркъхэми нэхърэ нэхъ лъагэ къарууэ, зэрыцIыхубэу къащхьэщыжыфын къалэныр езыхьэкI гупут къызэрежьар. Абыхэм я дежкIэ къызыхэкIа лIакъуэм и мыхьэнэр нэхъ ину щытамэ, дин лэжьакIуэхэри Хасэм и къудамэ щхьэхуэ мыхъуу, пщыхэмрэ уэркъхэмрэ зыхэт къудамэхэм хыхьэнт.
Хасэм и ухуэкIэм зэрызихъуэжар абы дин лэжьакIуэхэр зэрыхыхьам и закъуэтэкъым. Къэбэрдейм мэхъчэмищ зэрыщаухуам езы хэкур Iыхьищу ягуэша пэлъытэ ищIырт. Суд щхьэхуэ къызэрыунэхуам иджыри къэс а къалэныр зыхьа Хасэм игъэзащIэ лэжьыгъэхэм зыгуэр зэрыхигъэщIари гурыIуэгъуэт. Ауэ гъэщIэгъуэну къыхэхъуар сыт жыпIэмэ, иджы пщы уэлийр суд нэхъыщхьэкIэ зэджэ IуэхущIапIэм и унафэщI хъурт. Лъэпкъыр XVI лIэщIыгъуэм зытета унафэ щIыкIэм иджы лъабжьэщIэ игъуэту техьэжауэ арат, а зэманми пщы уэлийм «хейм» (суд нэхъыщхьэм) и унафэщI къалэныр ихьу щытат.
1809 гъэм бадзэуэгъуэм и 17-м генерал Булгаков Сергей езым и унафэщI Тормасов Александр хуригъэхь тхылъымпIэм «къэбэрдейхэм Бахъсэн деж лъэпкъпсо зэхуэс зэрыщрагъэкIуэкIам» и гугъу щещI. Абы Жанхъуэт Кушыкурэ ХьэтIохъущокъуэ ХьэтIохъущыкъуэрэ пщы уэлийуэ щыхахауэ щытащ. Зэуэ пщы уэлиитI зэрыхахари Къэбэрдей Хасэм и лэжьэкIэм и кIэм нэмыса зэхъуэкIыныгъэхэр зэрыщекIуэкIым и щыхьэтт. Лъэпкъым и хуитыныгъэр фIэкIуэдыпэн шынагъуэ зэрыщыIэм ипкъ иткIэ, щIыналъэр хъума зэрыхъуным теухуауэ Хасэм унафэ ткIийхэр къызэрищтапхъэр IупщIт. Ауэ пащтыхьыгъуэм и ехъулIэныгъэхэм заубгъуху, Хасэм и мыхьэнэри кIуэ пэтми нэхъ ехуэхырт.
Хасэр пащтыхьыгъуэм и унафэр зэрыпхигъэкI Iэмэпсымэ зэрыхъуар
Пащтыхьыгъуэм Хасэм езым и унафэр зэрыпхигъэкI Iэмэпсымэ къыхищIыкIыну мурад ищIри, япэрауэ, ар, Къэбэрдейм щекIуэкI псори къищIэн папщIэ, хъыбарегъащIэ Iэмал хуэдэу къигъэщхьэпэн щIидзащ. Хэт дэтхэнэм и телъхьэми, хэт дэтхэнэм и бийми, Кавказым щыщ адрей лъэпкъхэм сыт хуэдэ щIыкIэу ялъэIэсми - а псори пащтыхьыгъуэм жезыIэжын Хасэм хэтт. Къэбэрдеишхуэми Джылахъстэнейми щылажьэ урыс приставхэм ищхьэкIэ яутIыпщ тхыгъэхэм къыщыхагъэщырт я хъыбархэр лъэпкъпсо зэхуэсхэм псом нэхърэ нэхъыфIу Iуэхум щыгъуазэхэм къыщапсэлъу зэрызэхахар.
Псалъэм и хьэтыркIэ, 1805 гъэм накъыгъэм и 15-м урыс генерал нэхъ гущIэгъуншэхэм яз Дельпоццо Иван ари къозыгъэщтэжын Цицианов Павел хуетх: «Хасэм къекIуэлIахэм сеупщIащ: «Къэбэрдейм уз зэрыцIалэ къызэрыщежьар пэж?» - жысIэри. Бэчмырзэхэрэ Къетыкъуэрэ я нэхъыжь псоми, пщырэ уэркъыу цIыхуищэм нэс къекIуэлIахэм, жэуапу къызатащ, апхуэдэ уз къежьамэ, къысщабзыщIынкIэ Iэмал имыIэу». Къэбэрдейхэм емынэ узыр къызэрежьар ябзыщIын хуей хъурт. Ар къащIэмэ, Кавказ линиер зэраухуэрэ армырми пэIэщIэ зыхуащIа я хъупIэхэмрэ губгъуэхэмрэ ирагъэхьэнутэкъым.
Урысейр пхъашэу къахэIэбэху, Хасэр пащтыхьыгъуэм къэбэрдейхэм къахуищI унафэр къыщыжраIэ, ахэр зэрагъэзэщIэну щIыкIэр къыщыгурагъаIуэ зэхуэс хъурт. Псом хуэмыдэу, абы щытепсэлъыхьырт пащтыхь тетыгъуэм лъэпкъым къытрилъхьэ къуэдыхэр зэрапшыныну щIыкIэхэмрэ къраухылIэ пIалъэмрэ.
Языныкъуэхэм деж пащтыхьыгъуэм Хасэр зэхуишэсырт нэгъуэщI лъэпкъхэмрэ къэралхэмрэ щатеуэкIэ гъусэ зыхуащIынухэм ягурыIуэн папщIэ. Езыхэр зыхуитымрэ я хуитыныгъэмрэ теухуауэ къиину сыт щыгъуи къыщIэкI адыгэ пщы-уэркъхэр жыIэдаIуэ хъужхэрт, я лIыгъэр нэгъуэщI лъэпкъхэм ехьэлIауэ къагъэлъэгъуэн хуей щыхъум деж. Апхуэдэ зекIуэхэм урыс тетыгъуэм и тыгъэхэмрэ къуентхъ мымащIэрэ къахуздихьырт, щIалэгъуалэми я зэфIэкI здынэсыр къыщагъэлъэгъуэн лIыгъэщIапIэ къалъыхъуэрт.
Ермолов Алексей и зэманым пащтыхьыгъуэм Къэбэрдейм щызэрихьэ лейм зиубгъупащ. Къэбэрдеишхуэр IыхьитI ирищIыкIыу зэлъэмыIэсыж ищIын папщIэ, абы Балъкъ, Бахъсэн, Шэджэм, Налшык, Шэрэдж псыежэххэм я Iуфэм быдапIэхэр IуищIыхьат. Къэбэрдейр зыIэщIалъхьэн Iуэхур пащтыхьыдзэм и унафэ щIэт «Временный суд» жыхуаIэр къыщызэрагъэпэща 1822 гъэм зэфIэкIауэ жыпIэ хъунущ.
ГурыIуэгъуэщ Къэбэрдейм хуитыныгъэр фIэкIуэдыпа нэужь, Хасэми бгъэдэлъа лъэкIыныгъэм и нэхъыбэр IэщIэкIыу, лъэхъэнэщIэ къэунэхуам зыдригъэкIун хуей зэрыхъуар.
Иужьрей дыдэу Хасэм и хъыбар къызыхэщыжыр Къэбэрдей линием и тетым «Временный суд» зи фIэщыгъэ хейщIапIэм 1826 гъэм хуигъэхьа тхыгъэрщ: «Мы хейщIапIэм папщIэ жэрдэм къыхызолъхьэ дяпэкIэ щхьэусыгъуэ гуэр къыкъуэкIрэ лъэпкъ зэхуэс ящIын хуей хъумэ, сыт щыгъуи сэ къызэупщIыну, и чэзур къэмыс щIыкIи хъыбар сагъэщIэну. Езы зэхуэсхэр Налшык быдапIэм щрырагъэкIуэкI, сэри сыкIуэфын хуэдэу, лъэпкъым ифI зыхэлъ Iуэхухэр щызетхуэну Iэмал диIэн хуэдэу, хъыбар срырагъащIэ».
А тхыгъэм къегъэлъагъуэ а зэманым къыщыщIэдзауэ Хасэр Къэбэрдейм хабзэщIэ къыщищтэу, къащта унафэхэр гъэзэщIэным теухуауэ щызэчэнджэщ IуэхущIапIэу щытын щигъэту, пащтыхьыдзэм и гукъыдэжхэр пхагъэкIыным хуэлажьэ зэгухьэныгъэ зэрыхъуар. Апхуэдэ Хасэми арэзы ищIыртэкъым урыс тепщэгъуэр. Пащтыхьыдзэм и унафэм щIэт гъащIэм езэгъынкIэ Iэмал иIэтэкъым зэгуэр лъэпкъыр хуиту зэрыщытар ягу къэзыгъэкIыж политикэ Iэмэпсымэм и цIэр зекIуэххэныр. Аращ Къэбэрдейм пщы-уэркъ зэхуэсышхуэ щызэхашауэ зэи иужькIэ хъыбар къыщIэмыIужар.
|
29.03.2024 - 08:57 Урысей Ипщэмрэ Кавказ Ищхъэрэмрэ регби 7-мкIэ пашэныгъэр къыщыхьыным теухуа зэхьэзэхуэ иджыблагъэ Налшык къалэм щекIуэкIащ. |
|
29.03.2024 - 08:56 КъБР-м щIыхь зиIэ и журналист, Урысей Федерацэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, жылагъуэ лэжьакIуэ, «Советская молодёжь» газетым и редактор нэхъыщхьэу щыта Къардэн Мухьэм |
|
29.03.2024 - 08:56 Пхъэщхьэмыщхьэмрэ хадэхэкIымрэ къыхащIыкI консерву Кавказ Ищхъэрэм къыщыщIагъэкIым и процент 90-р Къэбэрдей-Балъкъэрым къылъос. |
|
28.03.2024 - 09:03 ЩIыгум и ныбжьым ебгъапщэмэ, псэ зыIут дунейм еплъытмэ, цIыхум къикIуа гъуэгуанэр кIэщI дыдэщ, тхыдэм и щапхъэхэмкIэ ар мащIэщ. |
|
28.03.2024 - 09:03 Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я спортсмен нэхъ лъэщхэр, илъэс 24-рэ зи ныбжьхэр, иджыблагъэ щызэхуэсащ Дагъыстэным и Каспийск къалэм. |
|