КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ ­Казбек «Интерфакс» къэрал хъыбарегъащIэ агентствэм и журналистхэм щепсалъэм и гугъу ищIащ КъБР-р Петербург экономикэ зэхуэсышхуэм зэрыщыIам кърикIуахэм, ягъэзащIэ инвестицэ проектхэм, республикэм зиужьынымкIэ щыIэ хэкIыпIэхэм.
- Казбек Валерий и къуэ, Къэбэрдей-Балъкъэрыр, хабзэ зэры­хъуам тету, мы гъэми хэтащ Петербург дунейпсо экономикэ зэхуэ­сыш­хуэм. ЩIыналъэм дежкIэ сыт хуэдэ мыхьэнэ иIэ а Iуэхум?
- Зэхуэсышхуэр икъукIэ мыхьэнэшхуэ зиIэщ икIи ди къэралым и закъуэкъым абы апхуэдэ пщIэ щиIэри. Нобэ урысей экономикэм куэдкIэ къелъытащ, къепхащ дунейпсо экономикэр. Мыбы, щхьэусыгъуэ лъэпкъ ямыщIу, хамэ къэрал куэ­дым я лIыкIуэхэр зэрыхэтыр абы и щыхьэтщ.
Петербург экономикэ зэхуэсы­ш­хуэр - ар къэралым и экономикэ, политикэ гъащIэм увыпIэ хэха щызиIэщ. Зэхуэсым Урысейм и Президент Путин Владимир щиубзыхуащ экономикэм зегъэужьыным, экономикэ Iуэхухэр щIэгъэхуэбжьэным, къэралым и сэбэп зыхэлъхэр пхыгъэкIыным хуэгъэзауэ къэрал органхэм зэфIагъэкIын хуей лэжьыгъэм и унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэр. Абы дэркIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ.
КъимыдэкIэ, комиссэ зэмылIэу­жьыгъуэхэм я зэIущIэхэр екIуэкIащ, абыхэм Къэрал Советым и зэхуэсри яхэту. А зэхыхьэхэм щызэпкърахащ щIыналъэхэм я финанс зэпIэзэры­тагъыр зыхуэдэр. Шэч хэмылъуи, зэхуэсым гулъытэ хэха щызыгъуэ­тахэм ящыщщ инвестицэхэр.
- Петербург дунейпсо экономикэ зэхуэсышхуэм республикэм сыт хуэдэ мурадхэр иIэу хэта, къы­хуэщхьэпэну абы сыт къыхихар?
- Дэ «Росгеология» АО-м зэгурыIуэныгъэ етщIылIащ. Абы Къэбэрдей-Балъкъэрым щрегъэкIуэкI ди щIым щIэлъ щIыуэпс хъугъуэ­фIыгъуэхэр къэхутэным теухуа лэжьыгъэ. Абы нэмыщI, дэ соци­альнэ мыхьэнэ зиIэ къалэнышхуэ къытпэщытщ, цIыхухэр зэфэну псыкIэ нэсу къызэдгъэпэщыным теухуауэ. ЗэгурыIуэныгъэм ипкъ ­иткIэ республикэм и щIыщIагъыпсхэр нэсу яджынущ, апхуэдэу диIэр зыхуэдизыр къагъэнэIуэнущ. А къэпщытэныгъэхэм кърикIуахэм япкъ иткIэ дэ дубзыхунущ КъБР-м щыпсэухэр псыкIэ къызэрызэдгъэпэщыну щIыкIэр.
Апхуэдэуи Къэбэрдей-Балъкъэрым и экономикэм зезыгъэужьыфыну дызыщыгугъ унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ туризм IэнатIэр. Iуащхьэмахуэ лъапэ бгы ­къежэхыпIэ цIэрыIуэм, туристхэр дэзыхьэх нэгъуэщI щIыпIэхэм нэмыщI, дэ къыхэтлъхьащ Налшык къалэм и зыгъэпсэхупIэхэр къэгъэщIэрэщIэжыным хуэгъэпса проектыр.
Налшык сыт щыгъуи цIэрыIуэу щытащ ятIэпскIэ щыIэзэ, псы хущхъуэхэр къыщагъэсэбэп и зыгъэпсэхупIэхэмкIэ - ахэрщ и лъабжьэр санаторэ-курорт комплексым. Ди жагъуэ зэрыхъущи, 90 гъэхэм абыхэм хэщIыныгъэшхуэ ягъуэтащ, куэд зэхэкъутащ, ауэ дэ а унэтIыныгъэр къыдогъэщIэрэщIэж. Дэ инвесторхэм яхудогъэлъагъуэ хьэ­щIэщхэр, спа-хьэщIэщхэр, медицинэ Iуэхутхьэбзэ зэмылIэужьы­гъуэхэр щыхуащIэ объектхэр, нэгъуэщI ухуэныгъэхэр щIыным, къызэIухы­ным хуэгъэпса мастер-планхэр. Дэ къыдолъытэ Налшык зыгъэ­псэ­хупIэм и закъуэ инвестицэу сом ­мелард 12 хуэдиз къыхеб­гъэ­лъхьэфыну.
- Инвестицэхэр къыхалъхьэн пап­щIэ лъабжьэ нэхъыщхьэу щытын ­хуейхэм хохьэ щIыналъэм инфраструктурэ тэмэм иIэныр. Къэбэрдей-Балъкъэрым абы и лъэныкъуэкIэ и Iуэхур дауэщыт?
- Инфраструктурэм зегъэу­жьы­ныр ди экономикэми политикэми щынэхъыщхьэ Iуэхущ мы зэманым. Ар гъуэгухэр зыхуей хуэгъэзэнырщ, туристическэ кластерым и инфраструктурэм зегъэужьынырщ, шэч хэмылъуи, нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщу къыдолъытэ Къэбэрдей-­Балъкъэрым и щIыбкIи ди цIыху­-хэм инфраструктурэр къахузэд­гъэпэ­щынри.
ЦIыхубэм я псэукIэр егъэфIэкIуэ­ным хуэунэтIа мурадхэр зэдгъэ­хъулIэн папщIэ дэ жыджэру дыщолажьэ а унэтIыныгъэм, автомобиль гъуэгу шынагъуэншэхэр укъуэдииным, щIыналъэхэр зэIузэпэщ щIы­ным къыщыщIэдзауэ узыншагъэр хъумэн IэнатIэр егъэфIэкIуэным ­нэсу.
Транспорт инфраструктурэр къапщтэмэ, абыи зэхъуэкIыныгъэфIхэр къыщохъу.
Къапщтэмэ, «Налшык» аэропортыр «Новапорт» компанием хыхьащ. IуэхущIапIэр мылъкуншэ хъуауэ къэлъытэным теухуауэ ирагъэжьа Iуэхухэр нобэкIэ къызэтрагъэувыIащ. Абы щылажьэхэм я улахуэхэр и чэзум яIэрохьэ. Аэропортым нэхъыбэ ищIащ и рейсхэмрэ здэлъатэ щIыпIэхэмрэ. Къапщтэмэ, зэхуэсышхуэм ди делегацэр къэлъэтащ «Налшык - Санкт-Петербург» рейсыщIэмкIэ. Апхуэдэуи ди къалащхьэм укъикIыу кхъухьлъатэкIэ Москва, Сочэ укъэкIуэфынущ. КъимыдэкIэ, нэгъуэщI къэралхэми ягурыIуауэ щытщ рейсхэр ягъэ­зэщIэнымкIэ, аэропортым дунейпсо статус иIэ хъуащи.
Ди мурадхэм ящыщщ аэропортым и инфраструктурэм зегъэу­жьыныр, Iуэхутхьэбзэ зыхуащIэхэм я тыншыпIэ псори къыщылъыта терминалыщIэ щIынри абы хыхьэу. Абы и проектыр и кIэм нэблэгъэпащ.
Абы нэмыщI властым и федеральнэ органхэм ящIыгъуу долэжь кхъухьлъатэхэр зытелъэтыкIыну, къыщетIысэхыжыну гъуэгущIэ щIы­ным. Абы иригъэфIэкIуэнущ IуэхущIапIэм и лэжьыгъэр икIи цIыхуу ­кърашэкIым я бжыгъэри нэхъыбэ хъуным хуэщхьэпэнущ. Компанием и мурадхэм ящыщщ илъэсым Iуэхутхьэбзэ зыхуищIэ цIыху мини 180-р цIыху мин 500-м нигъэсыныр.
Терминалыр щIынымкIэ, аэропортым и инфраструктурэм зегъэу­жьынымкIэ инвестору щытынур «Новапорт» компаниерщ. Кхъухь­лъатэ телъэтыкIыпIэ-къэтIысыжы­пIэ гъуэгум и гугъу пщIымэ, а лэжьыгъэм текIуэдэну мылъкур къэрал бюджетым къыхэкIыну дыщогугъ.
Автотранспорт инфраструктурэр къапщтэмэ, лъэпкъ проектхэм япкъ иткIэ КъБР-м лэжьыгъэшхуэ ­щокIуэкI автомобиль гъуэгущIэхэр укъуэдииным, щыIэхэр зэгъэпэ­щыжыным хуэунэтIауэ. Къимы­дэкIэ, илъэсрэ ныкъуэм къриубыдэу «Кавказ» федеральнэ гъуэгум щыщ Къэбэрдей-Балъкъэрым хиубыдэм и кIыхьагъкIэ лъэныкъуиплIкIэ автомашинэхэр щызэблэкIыу хъунущ. А лэжьыгъэм щыщу Iыхьэ зыбжанэ къэнауэ аращ, ахэри программэм хагъэхьакIэщ.
- ЩIыналъэм и зыужьыныгъэм и унэтIыныгъэ нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщщ мэкъумэш IэнатIэр. Республикэм и мэкъумэш-промыш­леннэ комплексым зэрызиужьым и гугъуи уэдгъэщIынут.
- Шэч хэмылъу, мэкъумэш хозяйствэр щытщ республикэм и экономикэм зегъэужьынымкIэ тегъэщIапIэ нэхъыщхьэ тщIы IэнатIэу икIи IуэхущIапIэхэм я лъэщагъым зэпы­мыууэ хыдогъахъуэ. Къапщтэмэ, илъэс къэс дэ къыхыдогъахъуэ жыг хадэхэр, мэракIуэхэкIхэр щыдгъэкI щIыпIэхэм, псы зыщIэдгъэлъадэ хьэсэхэри нэхъыбэ дощI.
Абы нэмыщI, дэ гулъытэ хэха ­худощI пхъэщхьэмыщхьэхэр тэмэму хъумэным. Доухуэ иджырей пхъэ­щхьэмыщхьэ хъумапIэхэр, жьыр тэ­мэму щызэприхуу щытыным хуэщIауэ. КъимыдэкIэ, лэжьыгъэшхуэ йокIуэкI апхуэдэ хъумапIэхэр нэхъыбэ щIынымкIи. Нобэм ирихьэлIэу республикэм хъумапIэу иIэщ тонн мин 250-рэ зэуэ зыщIэхуэн.
АПК-м зыщеужь мэракIуэхэкIхэр гъэкIыным епха IэнатIэми. Шыгъулдыкъащхъуэмрэ мэракIуэ Iэрысэм­рэ яхухэтх щIыпIэри нэхъыбэ дощI.
Зэрыщыту къапщтэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и мэкъумэш IэнатIэм 2021 гъэм къыщалэжьым и уасэм проценти 10-кIэ хэдгъэхъуэну ди мурадщ.
- МэкъумэшхэкIхэр къэзылэжь­хэм ящыщ куэдым гъавэ хъарзынэ кърахьэлIэрэ ахэр щащэнумкIэ ­гугъуехь щыхэт щыIэщ. Апхуэдэ лъэпощхьэпохэм Iууэрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и мэкъумэ­шыщIэхэр?
- Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщ­ра­хьэлIэ мэкъумэшхэкIхэм Урысейм и щIыпIэ куэдым щIэупщIэшхуэ щаIэщ. Къапщтэмэ, 2020 гъэм мэракIуэхэкIхэм щIэупщIэшхуэ яIащ икIи абыхэм уасэ хъарзынэ хуэзащ. Абы Iэмал къитащ ахэр зыгъэкIхэм я хэхъуэхэр нэхъыбэ хъунымкIэ. Апхуэдэуи зэгурыIуэныгъэхэр иращIылIащ я продукцэр яIызыхыну ­хуейхэм. Абы къыхэкIыу схужыIэнукъым къагъэкIар ящэнымкIэ ди лэжьакIуэхэр гугъуехь хэту.
- Урысейм и дэнэ щIыпIи нобэ ущрихьэлIэнущ КъБР-м щащIа Iэ­фIыкIэ зэмылIэужьыгъуэхэм. Сыт лъабжьэ хуэхъуар республикэм а унэтIыныгъэм апхуэдэу фIыуэ зэрызыщиужьам?
- IэфIыкIэхэр щIынымкIэ респуб­ликэр куэд щIауэ щыцIэрыIуэщ къэралым. Налшык дэт IэфIыкIэ фабрикэм и закъуэ илъэсым продукцэу тонн мин 27-рэ къыщIигъэкIыу щытащ. ИужькIэ, фабрикэшхуэхэм щылажьэу щыта технологхэм езыхэм я IуэхущIапIэхэр къызэрагъэпэщыжри, абыхэм зрагъэужьащ, Iуэхур тэмэмуи зэтраухуэри, къыщIагъэкI ерыскъы лIэужьыгъуэхэр нэхъыбэ ящIурэ щIыпIэ куэдым щащэу хуежьащ. Нобэм ирихьэлIэу а IуэхущIапIэхэм пыщIэ­ныгъэхэр хуаIэщ ди гъунэгъу хэкухэми хамэ къэралхэми.
- Казбек Валерий и къуэ, пандемием и зэран екIа инвестицэхэр щIыналъэм къыхегъэлъхьэным и Iуэхум, инвесторхэр проектхэм хыхьэным?
- Къэбэрдей-Балъкъэрым зи мылъку щызыгъэлэжьэну, фейдэ къезыгъэщIыну хуейхэм COVID-19-р зэран яхуэхъуауэ гу лъыттэркъым. Къэбэрдей-Балъкъэрым и властым и органхэм зэхалъхьащ COVID-19-м зэрызиубгъуам къыдэкIуэнкIэ хъуну зэфIэмыхьэныгъэхэр Iуэхум лъэпощхьэпо хуэмыхъуным хуэгъэза планхэр. Абыхэм я фIыгъэкIэ дэ тхузэфIэкIащ IуэхущIапIэхэм къы­щIа­гъэкIхэм хэдмыгъэщIын, уеблэмэ щыхэдгъэхъуа IэнатIэхэри диIэщ.
Къыхэзгъэщынщи, республикэм и экономикэр COVID-19-м и зэранкIэ ехуэхакъым. Абы къикIыр республикэм и мэкъумэш, туризм, нэгъуэщI IэнатIэхэми зи мылъку къыхэзылъ­хьэ инвесторхэр мыгузавэми хъуну аращ.
- Уэ жыпIащ туризм IэнатIэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и экономкэм зегъэужьынымкIэ хэкIыпIэ нэхъыщхьэхэм ящыщу. А IэнатIэм сыт хуэдэ щытыкIэ нобэ иIэр, туристхэр ныфхуеблэгъэн и лъэныкъуэкIи дауэ щыт?
- Ди деж накIуэ туристхэр илъэс къэс нэхъыбэ мэхъу. БжыгъэкIэ къэбгъэлъагъуэмэ, 2021 гъэм и япэ мазищым Iуащхьэмахуэ лъапэ бгы къежэхыпIэ зыгъэпсэхупIэхэм щы­Iащ турист мин 220-м нэблагъэ. Ар 2019 гъэм - коронавирусым зиубгъун ипэкIэ - щыIам нэхърэ процент 38-кIэ нэхъыбэщ. 2020 гъэм, дуней псом и туризм IэнатIэр локдауным и зэранкIэ и пIэм щитам, ебгъапщэ­мэ, хэхъуэр процент 80-м щIегъу.
Дэ къыдгуроIуэ Къэбэрдей-Балъкъэрым дежкIэ туризм IэнатIэр экономикэр япэкIэ зыгъэкIуатэ къарууэ, ди зыгъэпсэхупIэ цIэрыIуэхэр республикэр къэралым къызэрыщацIыхуу зэрыщытыр.
Апхуэдэу щытми, къыхэзгъэщыну сыхуейщ, бгы лыжэ къежэхыпIэхэм гулъытэшхуэ яхуэтщIми, дэ адрей IэнатIэхэм абы нэхърэ нэхъ дызэрегугъур - мэкъумэшхэкIхэр къэлэ­жьы­ным, санаторэ-курорт комплек­сыр зэтегъэувэжыным.
Нэхъыщхьэращи, дэ догугъу Къэбэрдей-Балъкъэрым исхэм я псэукIэр егъэфIэкIуэным.