Зэхуэдэ IыхьитIу Налшык зэгуигъэзу зы уэрам щыIэщ. Абы и зы кIапэр Къэбэрдей уэрамым йоуалIэ, адрейр университетым и деж щеух, ут цIыкIу къигъэщIу. Ар езыри кIыхькъым и лъэныкъуитIымкIи нэхъыбэу узыIуплъэр зауэ нэужь лъэхъэнэхэм яухуа, къатитI-щыуэ зэтет унэхэрщ. Апхуэдэу щытми, ар къалэм и уэрам нэхъ дахэхэм ящыщ зыуэ ябж, цIэ зэрихьэми хуэфащэу псоми къалъытэ.
Нэгумэ Шорэ и цIэр абы щыфIащар (япэм ПочтовэкIэ еджэу щытащ) 1944 гъэрщ, япэ лъэпкъ узэщIакIуэ телъыджэр къызэралъхурэ илъэсищэ щрикъуа илъэсырщ. Абы иужькIэ республикэм унафэ къыщащтащ щIэныгъэлIым и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр къыдагъэкIыну икIи, дыщымыуэмэ, и фэеплъ сын екIу Пед­институтым и гупэм щыхуагъэувыну. ИужькIэ а утым и кур мывэкIэ хъурейуэ къагъэ­тIылъыхьащ, илъэс къэс удз гъэгъахэр щыха-сэ, хъарзынэуи зэрахьэ, ауэ илъэс блыщIым щIигъуауэ ар зэрынэщIу щытщ, а зы лIы ныбжьым къриубыдэу парт унафэщI, тхакIуэ, уса­кIуэ Iэджэм къалэм и щIыпIэ щхьэхуэхэм ­сын къекIухэр щыхуагъэува пэтми. Япэ узэщIакIуэм и фэеплъ сын гъэувыныр апхуэдизу кIыхьлIыхь щIащIари ар абы къимылэжьауэ, хуэмыфащэу къыщIалъытэри гурыIуэгъуа­щэкъым. И зэманым елъытауэ бгъэдэлъа щIэ­ныгъэкIи (и анэдэлъхубзэм нэмыщI абы хамэ лъэпкъыбзиплI ищIэу щытащ), хэлъа лIыгъэкIи, гумызагъагъкIи, зыхилъхьэ щымыIэу илъагъу и лъэпкъым къалэн зэмылIэужьыгъуэкIи ­телъыджэлажьэ хуигъэзэщIакIи Нэгумэ Шорэ зэбгъапщэрэ зэплъыт хъунрэ адыгэхэм къахэкIакъым. Ар дэнэ къэна, Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэм, дагъыстанхэм я гугъу умыщIмэ, а илъэсхэм апхуэдэ къэхутэ­ныгъэ лэжьыгъэ ищIэныр зыхузэфIэкIа щIэ­ныгъэлI яIэкъым.
А узэщIакIуэ хьэлэмэтырщ ХIХ лIэщIы­гъуэм и пэщIэдзэ дыдэхэм, и гуащIэгъуэу Урыс-Кавказ зауэр щекIуэкI илъэс псэзэпылъхьэпIэхэм, лъэпкъ гъэкIуэду, емынэ узу къыдалъхуа­хэм къащхьэщыхьа пшэ фIыцIэр ящхьэ­щыхыным, ахэр зыхэт кIыфIыгъэ шынагъуэм къыхэшыным япэу егупсысу щIэзыдзар, а ­насыпыншагъэхэм я хэкIыпIэр зэхэгъэкIыным яужь ихьар. ИпэIуэкIэ Европэмрэ Урысеймрэ щы­зэфIэува узэщIыныгъэм ижь уэр къы­зэрыщIихуам и щыхьэту, абы къелъытэ апхуэдэ зэфIэкI зыбгъэдэлъу щыIэр щIэныгъэм и закъуэу зэрыщытыр. А Iуэху еплъы­- кIэм емыпцIыжу, хуэпэжу и псэр пытыху ар тетащ, хэбгъэзыхьмэ, и гъащIэр зэрыщыту зыщIи­тар аращ. Абы хьэкъыу пхыкIат къыдалъхуахэр щIэныгъэм и лъэныкъуэ хъумэ, ар зыIэрагъэхьэмэ, зыхэт гъащIэ дыджым ахэр къы­хэ­кIыфыну, щхьэхуитыныгъэ нэс яIэрэ зыхуей ягъуэту псэууэ щIадзэну.
Iуэху ирихьэжьахэм япэу лэжьыпхъэри ­абы тэмэму еубзыху - ар лъэпкъыбзэм алфавит хузэхэлъхьэнырт. Ар зэбгъэпэщыныр тынштэкъым, абы лъабжьэ хуэпщIыныр щыуа­гъэншэуи къэхутэн хуейт. Зыщыгъуазэхэм абы япэщIыкIэ къыхихыр хьэрып алфави- тырщ, адыгэбзэм макъыу иIэхэр игъэзэгъэным гугъуехьищэр пыщIами. Зэрыхуэбгъэфащэ хъунумкIэ, 1825 гъэм абы зэхилъхьа, урыс усакIуэ Нечаев Сергей зи гугъу ищI и алыфбейми, тхыгъэ зэридзэкIахэми, и Iэдакъэ къыщIэкIа и усэ-поэмэхэми щIэныгъэлIым къыщигъэсэбэпар хьэрып алфавитым тещIыхьа тхыбзэрщ. Ауэ иужькIэ, урысыбзэм нэхъ куууэ щыгъуазэ зыщыхуищIым, Нэгумэм и Iуэху еплъыкIэм зехъуэж - и лъэпкъыр зыхэс къэралыгъуэм и алфавитыр и анэдэлъхубзэм къыщигъэсэбэпым къыдалъхуахэм нэхъ къазэрыщхьэпэнур къыгуроIуэ. ЩIэуэ зэ­хилъхьа тхыбзэм ипкъ иткIэ, адыгэ узэщIакIуэм лъэпкъыбзэм и алыфбей етIуанэу зэ­хелъхьэ. Тхыбзэ зэбгъэпэщ, алыфбей зэхэплъ­хьэ къудейкIэ лъэпкъ щIэныгъэр зэрызэфIэмыувэнур къызыгурыIуэ узэщIакIуэр иужькIэ ерыщу йолэжь анэдэлъхубзэм и грамматикэми, арыншамэ лъэпкъыбзэр сабийхэм пхуе­гъэщIэнкIэ Iэмал зэримыIэр къызэрыгуры­Iуам и щыхьэту.
КъэхутакIуэ къудейуэ зэрыщымытыр игъэбелджылыуэ, щIэныгъэлIым еджапIэ Налшык къыщызэIуихыну яужь йохьэ. А еджапIэм и къалэнымрэ анэдэлъхубзэм щиубыдын хуей щIыпIэмрэ фIыуэ щыгъуазэ урыс офицер Россильон а илъэсхэм мыр итхыгъащ: «… Зэман дэкIмэ, къалэн нэхъыщхьэ дыдэу а ­училищэм къыпэщытыр къэбэрдеибзэр щегъэджынырщ, ар блэжь щыхъунури къэбэрдеибзэм и тхыбзэмрэ грамматикэмрэ зэхэ­зылъхьэ поручик Бекмурзин Шорэ ири­гъэкIуэкI лэжьыгъэхэр хабзэ гуэрхэм иувэрэ ахэр иухмэщ».
Жыжьэ плъэф, къэкIуэнур къэзыхутэф щIэныгъэлI губзыгъэм а зэман зэхэмыбз­хэм къыгуроIуэ къэхъу бгырыс щIалэгъуалэм я анэдэлъхубзэм и мызакъуэу, зыхэс къэралы­гъуэм и бзэри Iэмал имыIэу ящIэн зэры­хуейр. Нэхъ гугъуехьыншэу, тыншу урысыбзэр зэ­рагъэщIэн папщIэ, а илъэсхэм абы зэхелъ­хьэ лъэпкъ тхыдэм щыяпэ, псалъэ минип­лIым щIигъу зыхыхьэ «Къэбэрдей-урыс псалъалъэр». И зэманым къагъэсэбэпыну хунэмысами, пщIэ лей зыхуэщIыпхъэ а лэ­жьыгъэм и фIыгъэкIэ къызэтенащ, ди деж къэсыжащ илъэс щитI ипэкIэ абы ихуа псалъэхэр къызэрапсэлъу щытар, лъэпкъыбзэм хэмытыж, жьы хъуа псалъэ куэд, языныкъуэхэм зэхъуэкIыныгъэ ягъуэтахэр. Анэдэлъхубзэм теухуауэ и Iэдакъэм къыщIэкIа лэжьыгъэхэм языхэзи къыдэкIауэ абы илъэгъуа­къым, абыхэм ящыщ куэди къызэтенакъым, уеб­лэмэ   и грамматикэмрэ псалъалъэмрэ дунейм къыщытехьар ди лъэхъэнэрщ, ауэ иджыкIэ дызыщыгъуазэхэми нэрылъагъу ­къыпщащI ахэр адыгэ бзэщIэныгъэм и къе­жьапIэу, кIуэд зимыIэ и хэлъхьэныгъэу зэ­рыщытыр. А зым фIэкI имыщIами, а япэ лъэпкъ еджагъэшхуэм и цIэ лъапIэр къыдалъхуахэм ягу, я псэ щагъафIэу лIэщIыгъуэкIэрэ щIилъын щхьэусыгъуэ яIэщ.
ЩIыпIэ нэщIым лъэпкъ щIэныгъэр щызыгъэувыну яужь ихьа дэтхэнэ зы узэщIакIуэми куэд илэжьын хуей мэхъу. Нэгумэми пасэу къыгуроIуэ анэдэлъхубзэм теухуауэ иригъэ­кIуэкIа къэхутэныгъэхэм я закъуэ къудейкIэ Iуэхур зэрызэфIэмыкIынур, я бзэм и мызакъуэу, къэхъу щIэблэщIэм къызыхэкIа лъэп­къым и тхыдэри куууэ ящIэныр зэракъалэныр. ИпэкIэ ар зэфIигъэувэжыну зыри яужь зэримыхьам къыхэкIкIэ, ар блэжьынри тынш­тэкъым. Лъэпкъ тхыдэр тхыгъэу щымыIэми, щIэныгъэлIым япэу гу лъетэ къыдалъхуа­хэм къадэгъуэгурыкIуэ таурыхъ-хъыбархэм, тхыдэ уэрэдыжьхэм ар зэрахъумам, къы­зэ­рыхэщыжым, урыс, хамэ лъэпкъхэм я лIыкIуэ куэдым я лэжьыгъэхэм ар къызэрыщызэ­тенам. Ахэр тегъэщIапIэ ещIри абы етх «Адыгэ народым и тхыдэ» тхылъ цIэрыIуэр. Урыс тхыдэ щIэныгъэм и Iуэху еплъыкIэхэм тету зэхэлъхьа а лэжьыгъэ гъуэзэджэм япэу щызэфIэгъэувэжащ адыгэ лъэпкъым къикIуа гъуэгуанэ хьэлъэр, ар къызытехъукIар, абы и гъащIэм къыщыхъуа Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэр, и щхьэхуитыныгъэм папщIэ бэнэныгъэ иригъэкIуэкIар, къыдалъхуахэм я псэукIар, хабзэ, хьэл-щэн хьэлэмэт яхэлъахэр. Ар къызэ­ры­дэкIыу, и пщIэр зэрылъагэр къагурыIуэри, нэмыцэбзэкIэ зэрадзэкIащ, тхылъ щхьэхуэу Германием дунейм къыщытехьащ, тхыдэм елэжь урыс щIэныгъэлIхэм щытхъу псалъэ ­ куэд хужаIащ. Абы и мыхьэнэр нобэр къыздэсым зыкIи нэхъ лъахъшэ хъуакъым, иджырей лъэпкъ еджагъэшхуэхэм ар ехьэжьауэ ноби къагъэсэбэп, еджапIэхэм щадж.
Япэ лъэпкъ узэщIакIуэхэм куэд яхэткъым щIэныгъэм иращIэкI лэжьыгъэхэм я щIыIуж-кIэ, художественнэ псалъэм и мыхьэнэр, и зэфIэкIыр къызыгурымыIуэ, сыт хуэдэ жанрым итми, анэдэлъхубзэкIэ япэ тхыгъэхэр зэхэ­зы­мылъхьэ. Бзэмрэ тхыдэмрэ елэжьу зэрыщытам и щIыIужкIэ Нэгумэ Шорэ усакIуэуи щытащ. Арагъэнщ СССР-м и ака­демием пасэу гу зэрылъитамкIэ, ар адыгэ ­художественнэ литературэм и къежьапIэу щытауэ, абы и лъабжьэр игъэтIылъауэ къы­щIалъытэр. Шэч къытумыхьэжу ар фIэщ ­къыпщащI  адыгэ узэщIакIуэм дэлэжьа, фIыуэ зыцIыхуу щытахэм къагъэна я гукъэкIыжхэм- рэ тхыгъэхэмрэ. Адыгэ щIэныгъэлIым 1825 гъэм Псыхуабэ нэIуасэ къыщыхуэхъуа урыс усакIуэ Нечаев Сергей зэритхыжамкIэ, «Абы зэхелъхьэ поэмэ цIыкIухэр … ахэри и лъэпкъэгъухэм зэрагъэщIэфыркъым, жьэкIэ къаIуатэрэ ;мащIэурэ ягу ирамыу­бы­дэмэ».
Илъэс пщыкIутI дэкIа нэужь, а гупсысэр зэрыпэжыр игъэбыдэу, ныбжьэгъу нэсу абы иужькIэ къыхущIэкIа, и деж щыхьэщIа урыс академик Шегрен Андрей и письмохэм ящыщ зым мыр щитхыгъащ: «…Нэгумэр уса­­кIуэ ерыщщ, си деж ар нэхъыбэм зэлэжьыр ­усэ­хэрщ, языныкъуэм езым и Iэдакъэ­щIэкIхэрщ, адрейхэм урыс тхыгъэ зэридзэкI­хэрщ. Ар хьэ­зырщ нэху щыху езым и усэхэм ­къеджэну е нэгъуэщIхэр зэридзэкIыну». Узэ­щIакIуэр зэрыусакIуэр щIигъэбыдэу, Шегрен и фIыгъэкIэ ди деж къэсыжащ «Хъуэхъу» зы­фIища и тхыгъэ закъуэр. Языныкъуэ щIэ­ныгъэлIхэм художественнэ зэфIэкI мыкIуэ­щIыж абы зэрыбгъэдэлъар щалъагъу «Адыгэ народым и тхыдэ» тхылъ цIэрыIуэми и грамматикэм хуищIа псалъащхьэ гъэщIэгъуэнми.
Адыгэ узэщIакIуэ цIэрыIуэм и цIэр куэд  щIауэ ирапх урыс усакIуэ телъыджитIым - Пушкин Александррэ Лермонтов Михаилрэ. Абы­хэм яку дэлъа зэпыщIэныгъэм, зэрызэдэлэ­жьам щIэныгъэлI Iэджэ тетхыхьащ, лэжьы­гъэ куэд, тхылъ щхьэхуэхэр траухуащ. Апхуэдэ Iуэху еплъыкIэр зыфIэкъабылхэм я бжыгъэр мащIэ хъуркъым, пыухыкIауэ абыхэм я цIэ­хэр къидмыIуэми. Абыи къыщымынэу урыс лите­ратурэм и тхыдэм елэжь щIэныгъэлI щхьэхуэ­хэм (Комарович Василий) хуагъэфащэ «Тазит» поэмэм и лIыхъужь нэхъыщхьэр Пушкин Александр адыгэ узэщIакIуэм къытрищIыкIауэ.
Къэхутэныгъэ иригъэкIуэкIхэм я фIыгъэкIэ Нэгумэ Шорэ урыс, хамэ лъэпкъ щIэныгъэлI зыбжанэм цIыхугъэ яхуэхъуащ (Нечаев Сергей, Бессе, Грацилевский Сергей, Шармуа Франц, Шегрен Андрей). Ди деж къэсыжа абыхэм я гукъэкIыжхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, ар гъэсэныгъэ нэс, хьэл-щэн къекIу зыхэлъ, щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ, къыдалъхуахэр зыхэт кIыфIыгъэм къыхэшыныр гъащIэ къалэн зыхуэзыщIыжа лэжьакIуэ емызэшыжу ­щытащ. Абы иIа мурад лъагэхэр нэсу къы­зыгурыIуари, и псэм и къабзагъэр зэхэзыгъэ­кIари, гу къабзэм къыбгъэдэкI псалъэ гуапэ­кIэ ар япэу зыгъэлъэпIари, Iэрытх къыщIэнахэр зыри хэмыщIу тхуэзыхъумари академик Шег­ренщ. Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и министерствэм зэрызыхуигъэза и письмом абы ­щитхыгъащ: «Дунейм ехыжа … Бекмурзин Шорэ … лъагъуныгъэ къабзэ щIэныгъэм зэрыхуиIэм папщIэ, щIыхь лъагэ зыхуэщIыпхъэ цIыхущ. ПсэхупIэ къезымыт и лэжьыгъэхэмкIэ ар къызыхэкIахэм я зэхэщIыкIынша­гъэр ящхьэщихыну яужь итащ икIи абы и лъэ­ныкъуэкIи къыдалъхуахэм нобэр къыздэсым щыяпэ икIи щизакъуэ щапхъэ яритащ».
Зыхилъхьэ щымыIэу илъагъу и лъэпкъым и гугъуехьрэ и псэ дыдэрэ емыблэжу хуищIа­хэм языхэзми папщIэ япэ лъэпкъ узэ­щIакIуэ щэджащэм и лъэпкъэгъухэм лIэщIы­гъуэкIэрэ щIагъэлъэпIэн щIыхь къыщилэжьащ. Зыми жиIэркъым къыдалъхуахэм япэ узэщIакIуэм и цIэр ящыгъупщэжауи, блэкIа­ ­зэманхэм хуащIа щIагъуэ щымыIэуи. Совет лъэхъэнэм и илъэсхэм абы и цIэр къаIэтыжащ, и лэжьыгъэхэр зэрыт тхылъитI япэу ­къы­дэкIащ, «Адыгэ народым и тхыдэр» уры­сыбзэкIи къэбэрдеибзэкIи куэдрэ дунейм къыте­хьащ, лэжьыгъэ куэд, тхылъ щхьэхуэ­-хэр абы траухуащ, Налшык и уэрамхэм ящыщ зым и цIэр фIащащ. Ауэ щIэныгъэлI гъуэзэ­джэр дунейм зэрехыжрэ лIэщIыгъуитIым нэблэгъащи, хуэтщIэфынум и нэхъыщхьэр - фэеплъ сын екIу хуэдгъэувыныр - нобэр къыздэсым тхузэфIэкIакъым. Абы теухуауэ нэхъ пасэхэм, дыщымыуэмэ, тIэунейрэ зэпеуэ ­ирагъэкIуэкIащ. Зыгуэрхэр къыхах хуэдэ защIащ, ауэ зыри кърикIуакъым. Ноби сыныр здэщытын хуей утыр зэрынэщIщ.
ЗэрыгурыIуэгъуэщи, дызэрыт зэманыр ­тынш­къым. Iуэху гугъухэр къэралым къыпэ­щытщ, ахъшэр псоми къомэщIэкI. Мылъку зэхэдзэм къыхэкIыу абы сын хуагъэувыным ди гугъэр щыхэтхыжакIэ, ди Iэ зэтедзауэ дыщы­сынри тэмэмкъым, тхуэфащэкъым. Къалэну дэ къытпэщытщ нэгъуэщI хэкIыпIэхэр къэд­гъуэтыныр. Лъэпкъым и цIыхухэм зэхадзэ мылъкукIэ апхуэдэ фэеплъ сынхэр, мэжджытхэр, члисэхэр пасэми ди зэманми щIыпIэ куэдым щагъэув, щаухуэ, адыгэ унагъуэ къэс сом зыбгъупщI зэхадзэныр лъэпкъым и цIыхухэм егъэлеяуэ къатехьэлъэну къыщIэ-кIынкъым. Ар лэжьыныр хъунущ и пщэ дилъ­-хьэ Къэбэрдей Адыгэ Хасэм, е КъБР-м Щэн­хабзэмкIэ и министерствэм, е цIыху гупым.
Пасэм лъэпкъым гурэ-псэкIэ хуэлэжьа цIыху пэрытхэм я пщIэр нэгъуэщI IэмалхэмкIи  къэ­пIэт, бгъэлъапIэ хъунущ. ТхылъымпIэ къы­зэтенахэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, Налшык япэу къыщызэIуаха анэмэт еджапIэм и унафэщIуи­  и егъэджакIуэуи Нэгумэ Шорэ ­щытащ. ИужькIэ абы къызэригъэпэщыну зи ужь ихьа училищэм ар и тхьэмадэу ягъэувы­ну мурад зэраIами шэч хэлъкъым. Ауэ, гъэщIэ­гъуэныракъэ, Налшык нобэ дэт еджапIэхэм ящыщ зым абы и цIэ зэрихьэркъым, ди хэку  зэи къимыхьа куэдым я цIэхэр фIащами. Япэ узэщIакIуэ телъыджэм и цIэр фIэпщ хъунут Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей- Балъкъэр къэрал институтым, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым филоло-гием­кIэ и институтым, мыхъужыххэми, педкол­леджым. Япэ лъэпкъ щIэныгъэлIым и щIы­-хьыр нэхъ къиIэтынт институтымрэ уни­­вер­ситетымрэ зэгъусэу илъэс зыщыплI къэс зэ пыухыкIауэ абы теухуа щIэныгъэ кон-ференц ирагъэкIуэкIыу щытами. Иужьрей илъэс­хэм хэпщIыкIыу япэ узэщIакIуэм нэхъ гущIыIэ хуэхъуауэ къыпщохъу лъэпкъ тха­кIуэхэри, сурэтыщIхэри, скульпторхэри: ды­щы­мыуэмэ, щIэныгъэлIым теухуауэ абыхэм я Iэ­дакъэ зэманыфI хъуауэ зыри къыщIэкIыжакъым.
Къэхъун-къэщIэнхэр къэзыхутэф цIыху акъылыфIэу Нэгумэ Шорэ зэрыщытар белджылы къыпщещI лъэпкъ тхыдэм и зэман псэзэпылъхьэпIэхэм къыпхрыплъыфу къыдалъхуахэр нэплъэжыгъуэ зэрихуэнур абы къы­зэрихутами. Псалъащхьэ хьэлэмэтыщэ и ­грамматикэм абы хуищIам мыр щыжиIэгъащ: «Сэ си лэжьыгъэм щыщIэздзам, хьэкъыу си гум пхыкIа Iуэхугъуэм къызжиIэрт бгырыс ­мыгъасэм гъащIэр зыгъэфIэрафIэ гугъапIэр - нэхугъэр - игу къридзэну: абы щIэныгъэр фIыуэ щилъагъуну зэманыр, дэ псоми щIэныгъэм, тхылъым, тхыгъэм зыщеттыну лъэхъэнэр къэсыну… ЩIэныгъэ зыхэлъ цIыхухэм къагуэ­зыгъэкI псори зэхинэу, фIыгъэмрэ щIэныгъэмрэ си хэкум зыщритыну дакъикъэ IэфIым нэсыху сэ сымыпсэункIи, ар сымылъагъункIи хъунущ. О! А зэман дахэр къэсатэмэ, сыту гуфIэгъуэ куэд си псэм итIанэ къыщыукъубеинут».
А зэман жыжьэхэм апхуэдэ гурыщIэ къабзэхэр зи лъэпкъым хузиIа узэщIакIуэ телъыджэм ирихьэжьа лэжьыгъэхэрщ ди зэманым къыдалъхуахэм ехъулIэныгъэ хьэлэ­- мэт зыIэрагъэхьахэр зи фIыщIэр, ахэр абы и дежщ къыщежьар. Аращ зыщымысхьыжу хузэфIэкI псори къытхуэзыщIа япэ лъэпкъ щIэныгъэлI щэджащэм хуэтщIэр тфIэмащIэу, и щIыхьыр къэIэтыным сыт щыгъуи дытелажьэу, и цIэ лъапIэр лъэпкъым дэтхэнэ и зы цIыхуми и гум щигъафIэу щытын щIыхуейр.