«Кабардинка» къэфакIуэ гупыр къы­зэ­рызэрагъэпэщам теухуауэ дэфтэр пыухы-кIахэр щIэлъкъым КъБР-м и архив Iуэху-щIапIэм. Зэрыхабзэщи, сыт хуэдэ художественнэ гупми гъащIэм лъэбакъуэ щичауэ къыщалъытэр ар цIыхухэм япэу щаIущIарщ. Абы тепщIыхьми, «Кабардинка»-р апхуэдэу хэхауэ утыку къихьауэ щытакъым.
ТегъэщIапIэ пщIы хъуну дэфтэрхэм яхы-болъагъуэ Налшык къалэ дэт Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум (ЛУГ-м) епхауэ 1933 гъэм жэпуэгъуэм и 1-м Лъэпкъ художественнэ студие къызэIуахауэ зэрыщытар, драмэ, къэфакIуэ, лъэпкъ макъамэ Iэмэпсымэхэм ­зыщыхуагъасэ, театр-декоративнэ къудамэхэр хэту. Аращ «Кабардинка» ансамблым щIэдзапIэ хуэхъуар. Абы и щыхьэту къэпхь хъунущ нэгъуэщI зы дэфтэри: Къэбэрдейм уэрэдымрэ къафэмкIэ и къэрал ансамблым и илъэс 20-р гъэлъэпIэным теухуауэ ­КПСС-м и обкомым 1954 гъэм мэлыжьыхьым и 26-м къыдигъэкIа унафэр.
Лъэпкъ гъуазджэм «Къафэм»
нэхъ дахэ иIэу сщIэркъым…
Улановэ Галинэ.
Дызэрыщыгъуазэщи, Къэ­­бэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэм­ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэху­хэр ще­кIуэкIащ 1930 гъэ­хэм. Адыгэ­хэмрэ балъ­къэрхэмрэ зэи­ ямы­Iауэ къы­зэрагъэпэщат лъэпкъхэм я щэнхабзэ къулеигъэхэм зе­зы­гъэужьыну къэфакIуэ ан­самбль лъэщ, макъамэ Iэмэ­псымэхэр щIыгъуу.
Нэхъ иужьыIуэкIэ абы Уэ­рэ­дымрэ къафэмкIэ ансамбль фIэщыгъэр иратауэ щытащ. Гупым хэтт къэфа­кIуэхэр, хор, лъэпкъ макъамэ IэмэпсымэхэмкIэ квартет мыин. Япэ махуэхэм щегъэжьауэ мы ансамблыр я лъэпкъ ­макъамэхэмрэ  къэфэкIэхэмкIэ Кав­каз Ищхъэрэм щапхъэ щы­хъуат. «Къа­фэ», «Ислъэмей», «Аб­дзах», «Тёгерек-тепсеу», «Удж», нэ­гъуэщI къэфэкIэ куэди абы ­игъэзащIэрт. Ансамблым хэт артистхэр хущIэкъурт лъэпкъым и къафэжьхэр зэрахъумэным.
Зэман кIэщIым къриубыдэу къэфакIуэ гупыр республикэм и лэжьакIуэбэм фIыуэ ялъэ­гъуащ. Артистхэм, гугъуехьым щымышынэу, ерыщу лъэпкъ къэфэкIэ зэмылIэужьыгъуэ­хэм зыхуагъасэрт, жылагъуэ нэхъ пхыдзахэм щагъэлъа­гъуэ я пшыхьхэр нэхъ щIэщыгъуэ, ­гукъинэж зэращIыным иужь итхэт.
Ансамблым и зэфIэкI игъэ­лъэгъуэну хамэ къэрал япэу щыкIуар 1934 гъэрщ. Украинэм и КП(б)-м и ЦК-м и япэ сек­ретарь Постышев Павел Киев къа­лэ ар иригъэблэ­гъат Октябрь Социалистическэ революцэр илъэс 17 зэрыхъур щагъэлъапIэ зэхыхьэм хэтыну.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым, щIы­шылэм и кIэхэм, СССР-м и Советхэм я VII союзпсо съез­дым и лIыкIуэхэм я пащхьэ «Кабардинка»-р къыщыфащ. А­ лъэхъэнэм къэфакIуэхэм Iэмал яIащ тхакIуэшхуэ Горький Максим IущIэну. 1939 гъэм ­Москва щекIуэкIырт ВКП(б)-м и ­XVIII ­съездыр. Къэбэрдей-­Балъкъэр къэрал ансамблым аргуэру пщIэшхуэ къыхуащIащ съездым и лIыкIуэхэр зыхэтыну пшы­хьым щыIэну. Абы щыгъуэм пэшым щIэсат Правительствэмрэ партымрэ я уна­фэщIхэр, Ворошилов Климентрэ Буденный ­Семёнрэ яхэту.
Ди артистхэр яIущIауэ щытащ советскэ макъамэ гъуаз­джэм и цIыху цIэрыIуэхэм: ­СССР-м и ­Театр Иным и уэрэджыIакIуэ пажэ, цIыхубэ артисткэ Неждановэ Антонинэ, композитор Мурадели Вано, нэгъуэщIхэри. Абы­­хэм ягъэ­щIэ­гъуат къэфакIуэхэм я IэкIуэлъакIуагъэр, щытхъушхуи ансамблым къыхужаIат.
1939 гъэм щэкIуэгъуэм и 20-м КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым Къафэмрэ макъа­мэм­кIэ и къэрал ансамблым ЩIыхь тхылъ къыхуагъэфэщащ Къуэ­кIыпIэ Жыжьэм лэжьыгъэ купщIафIэ зэрыщригъэ­кIуэ-кIам папщIэ.
АдэкIэ ансамблыр гъуэ­гуанэ кIыхь теуващ. Москва, Ленинград, Киев, Мурманск, Ир­кутск, Томск, Пермь, Сверд­ловск, ­Омск, Новосибирск, Красно­ярск, Киров, Улан-Удэ, нэгъуэщI къа­лэхэми концертхэр щатащ. КъэфакIуэ гупым и япэ артистхэр яхуэзауэ щытащ къэралым­рэ партымрэ я лэжьакIуэ нэхъыщ­хьэхэу Калинин Михаил, Жда­нов Андрей, уэрэджыIакIуэ цIэ­рыIуэ Утёсов Леонид, нэ­гъуэщIхэми.
Концерт къэсыху гупым и зэфIэкIым хэхъуэ зэпыту екIуэ­кIащ. Ар я фIыгъэщ актёр ­гъуэзэджэхэу Атэлыкъ Аслъэнджэрий, Болэ Мурат, Дыкъуэ ­Заудин, Исаковэ Галинэ, Къэбэрдокъуэ Тамарэ, Къа­нэмэт Марие, Къумыкъу ­Зухра, Кумыщ Нану, Лэ­къун Жанусэ, Рахаев Екъуб, Ульбашев Мутай, ­Хъан (Гегиевэ) ­Женя, Шаваев Берман, Этезовэ Сакинат, Къашыргъэ КIурацэ (пшынэ), Ашуров Танахум (зурна), Исаков Арон (бубен), нэгъуэщI куэдми.
Хэку зауэшхуэм и зэманым ансамблым и артист куэд Iэщэ къащтэри бийм ерыщу пэщIэтащ, апхуэдэуи зауэлIхэм я гукъыдэжыр къаIэту концертхэр губгъуэхэм, уIэгъэ хъуахэр зыщIэлъ сымаджэщхэм, заводхэм, фабрикэхэм щатащ. Республикэм и къалащхьэр нэмы­цэ фашистхэм яубыдыхункIэ къэфакIуэ гупым еш ямыщIэу я ­къалэныр ягъэзэщIащ. 1942 гъэм жэпуэгъуэм и 25-м къы­щыщIэдзауэ абы и лэжьыгъэр пIалъэкIэ  къызэтеувыIащ.
ЩIэрыщIэу ансамблыр ­гъуэгу­
щытехьэжар 1943 гъэм и щIы­шылэрщ. А гъэ дыдэм и накъыгъэ, мэкъуауэгъуэ­ мазэхэм партым и щIыналъэ комитетым ВКП(б)-м и рай­он комитет­хэм тхыгъэ яхуегъэ­хь ансамб­лым дэIэпыкъу­ну ­къыху­риджэу. Абы­­хэм я пщэрылът концертхэр щекIуэкIыну пэшхэр къэгъэхьэзырыныр, шхынкIэ, нэгъуэщI-къинэмыщIхэмкIэ ахэр зэгъэпэщыныр, пшыхь нэхъы­бэ цIыхубэм папщIэ егъэ­кIуэ­кIы­нымкIэ зыщIагъэкъуэ­ныр.
Партым и щIыналъэ комитетым зэпымыууэ и нэIэ тригъэтт къэфакIуэ гупым я Iуэху зэрекIуэкIым. Апхуэдэу 1955 гъэм бадзэуэгъуэм и 25-м КПСС-м и обкомым и бюром иригъэкIуэкIат «Къэбэрдейм Къафэмрэ уэрэ­дымкIэ и къэрал ансамблым и IуэхукIэ» зэIущIэр. Абы ипкъ иткIэ ящIа унафэм итт: «Ансамблым и лэжьыгъэр зэфIихын, и репертуарыр нэхъ къулей хъун папщIэ, актёр пажэхэр, уэрэдыжьхэр екIуу зыгъэзащIэхэр, къэфакIуэ лъэщ­хэр къыхэшын;
адыгэбзэр щадж, макъамэмрэ сольфеджиомрэ щы­хуагъасэ дерсхэр гупым хэтхэм папщIэ къызэгъэпэщын;
КПСС-м и къалэ комитетым иIыгъ парт библиотекэм и пэ-шыр ансамблым хуит хуэщIын;
гъуазджэм и лэжьакIуэхэр фэтэркIэ къызэгъэпэщыныр къа­лэм и гъэзэщIакIуэ комитетым и пщэ дэлъхьэн;
Къэбэрдей АССР-м гъуазджэмкIэ и лэжьакIуэхэм папщIэ фэтэр 32-рэ хъу унэ ухуэнымкIэ хуитыныгъэ къыдэхын.
Зи гугъу ящIа Iуэхугъуэхэр зэрекIуэкIым теухуа тхыгъэ (1956 гъэм накъыгъэм и 10) ­хъума хъуащ. Абы зэритымкIэ, ансамблыр ирагъэфIэкIуэн мурадкIэ, лэжьыгъэшхуэ а зэманым ирагъэкIуэкIат, гупым къыхашат хорым хэт артистхэр, къэфакIуэ ныбжьыщIэ нэхъыфIхэр, апхуэдэуи зэхагъэуват Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъум ягъэлъэгъуэну концертыр.
1957 гъэм ансамблыр Совет щIалэгъуалэм я союзпсо фестивалым, ЩIалэгъуа­лэмрэ студентхэмрэ я VI дунейпсо фестивалым, Театрхэм, ансамблхэмрэ хорхэмрэ я союзпсо фестивалым лауреат щы­хъуащ. Совет лъэхъэнэм и балеринэ цIэрыIуэ Улановэ Галинэ ЩIалэгъуалэмрэ студент­хэмрэ я VI дунейпсо фестивалым (Москва) и къэпщытакIуэ гупым хэту «Къа­фэр» Къэбэрдей-Балъкъэр къэфакIуэ гупым игъэзащIэу къыщилъэгъуам, «Лъэпкъ гъуазджэм «Къафэм» нэхъ дахэ иIэу сщIэркъым», - жиIауэ щытащ.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым ансамблыр щыIащ Монголие Республикэм. 1958 гъэм бадзэуэгъуэм и 9-м ТАСС-м къызэритамкIэ: «Бадзэуэгъуэм и 7-м Улан-Батор къыхуеблэгъащ ­КъБАССР-м уэрэдымрэ къа­фэмкIэ и ансамблыр. Артистхэм я пашэщ КъБАССР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къардэн Башир… Дыгъуасэ Монголие ­Республикэм и къэрал музыкэ-драмэ театрым абыхэм я пшыхьыр щызэхэтащ. Ар цIыхухэм ягу дыхьащ».
1965 гъэм и гъэмахуэрщ мы ансамблыр къэфакIуэ гуп щащIыжар, «Кабардинка» къы­щыфIащар. Гупым и хорыр республикэ радиом иратыжат.
1967 гъэм, Октябрь Социалистическэ революцэр илъэс 50 щрикъум, Москва зыкъы­щагъэлъагъуэрт къэралым­ и художественнэ гуп нэхъыфI дыдэхэм. Абыхэм яхэтт «Кабардинка»-ри. Кремль театрымрэ Чайковский Пётр и цIэр зезыхьэ концерт пэшымрэ щагъэзэщIа лъэпкъ къэфэкIэхэм псори итхьэкъуат. ФIыщIэ, щытхъу псалъэ куэд къэфакIуэ гупым къыщыхужаIат Спортым и унэм щызэхэта «Урысейм и вагъуэхэр» зэхыхьэми.
1967 гъэм фокIадэм и ­30-м­ «Советская культура» газетым итхащ: «Гум хыхьэу макъа­мэ дахащэ къэIуащ, цIыхухэм зы телъыджэ зэралъагъу­ным зыхуагъэхьэзыращ. Уардэрэ зэпIэзэрыту утыку къихьащ «Кабардинка»-м и къэфакIуэхэр. Пщащэ зэкIужхэмрэ щIалэ къуданхэмрэ еплъхэм тэлайкIэ ящыгъупщам хуэдэт я гукъеуи я лэжьыгъи. УщыгуфIыкI хъунущ апхуэдэ ехъу­лIэныгъэрэ зэфIэкIрэ зыбгъэдэлъ ансамблым».
1968 гъэм, жэпуэгъуэ - ды­гъэ­гъазэ мазэхэм хуэзэу, «Ка­бардинка»-р Марокко, Алжир, Тунис, Ливие къэралхэм щыIащ. Махуэ 55-кIэ гупым къызэпича гъуэгуанэр купщIафIэт: къа­лэ 29-м я гулъытэ къихьэ­хуат, пшыхьу 52-рэ игъэлъэгъуат, цIыху мин бжыгъэхэм закъригъэцIыхуат.
1972 гъэм «Кабардинка»-м зыкъыщигъэлъэгъуащ Австралием, Сингапурым, Филиппинхэм.
1974 гъэм мазиплIым щIигъу­кIэ къэфакIуэ гупыр щыIащ Латин Америкэм и къэрал 11-м. Абыхэм радиокIэ, телевиденэкIэ тепсэлъыхьырт, газет цIэрыIуэхэр тетхыхьырт, икIи къыхагъэщырт гупым игъэ­защIэ лъэпкъ къэфэкIэхэр ­зэ­рыгъэщIэгъуэныщэр, езы щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ зэ­рызэпIэзэрытыр. Куэдым къалъытат «Кабардинка»-р гъуазджэм и фIыпIэу.
«Ла капиталь» аргентинэ газетым (Росарио къалэ) къытри­дза тхыгъэм, «Кабардинка»-м и дахагъэр гъунапкъэншэщ» зы­фIащам, хэтщ: «Ансамблым дигъэлъагъу теплъэгъуэ телъыджэхэм журналистхэр дыкъегъэуIэбжь, абы и теплъэ ­гъуэзэджэр къызэрытIуэтэну псалъэхэр тхуримыкъу мэхъу».
Колумбием и «Эль тьемно» газетым: «Критикхэмрэ гъуазджэм и цIыху пэрытхэмрэ мы къэфакIуэ гупыр адрейхэм къа­зэрыщхьэщыкI и ехъулIэныгъэр зыхуахьыр абы Iуэры­Iуатэр къызэригъэсэбэпырщ, и лъэпкъ къэфэкIэжьхэр зэри­хъу­мэрщ».
«Ла пренса» мексикэ газетым и зы къыдэкIыгъуэм щитхат: «Кабардинка»-р - дахагъэм и дамыгъэщ, абы и артистхэм я теплъэм лъагъуныгъи, ха­хуагъи, щыпкъагъи хыболъа­гъуэ».
1977 гъэм Чехословакием, Польшэм, ФРГ-м, Сирием, иужькIэ ГДР-м (1978), Иорданием (1981), Бразилиемрэ ЧССР-мрэ (1983), 1987 гъэм - аргуэру Польшэм, 1988 гъэм - ещанэу Чехословакием концерт щитащ «Кабардинка»-м.
Сыт хуэдэ щIыпIэ щымыIами, ансамблым дэнэкIи Iэгуа­уэшхуэхэр къыщыхуаIэтащ. Къы­хэгъэщыпхъэщ Совет Сою­зымрэ адрей къэралхэмрэ я щэнхабзэр зэпыщIэнми гупым  и гуащIэшхуэ зэрыхилъхьар.
«Кабардинка» Къэбэрдей-­Балъкъэр къэрал академическэ ансамблыр щызэфIэува лъэхъэнэр ди щIыналъэм и тхыдэм щыщ зы IыхьэфIщ.
Ансамблым утыку къришащ къэфакIуэ пщIы бжыгъэхэр, абыхэм ящыщ куэдым къыхуа­гъэфэщащ РСФСР-м, ­КъБАССР-м я цIыхубэ, щIыхь зиIэ я артист цIэ лъапIэхэр, ­къратащ СССР-м и медалхэр, орденхэр, щIыхь, фIыщIэ тхылъ бжыгъэншэхэр.