Юрий Алексеевич Гагарин жаланда 34 жыл жашагъанды, алай кёкге биринчи чыкъгъан, Жер жюзюн туурадан кёрген адамны аты тарыхда ёмюрлеге къалгъанды. Ол аламда 1 сагъат бла 48 минут учханды, алай бу къысха заман аны битеу дунияны, тёлюлени да жигити этгенди.
Тенглерини сайлауу
Уллу Ата журт урушдан сора Юрий Гагаринни юйюрю Гжатск шахаргъа кёчгенди, бюгюнлюкде ол аны атын жюрютеди. Алтынчы классдан сора Москвагъа ол ремесленный училищеге киреди. Ызы бла ол Саратовда индустрия техникумда окъуйду. Анда къуралгъан спорт аэроклубдан башланады аны кёкге сюймеклиги. Мында Юра ЯК-18 самолётда учаргъа юйренеди, парашют бла да секиреди.
Аскерге чакъырылгъанда, жаш Чкалов шахарда 1-чи аскер авиация училищеге тюшеди. Аны усталыкъгъа, билимге итиниулюгю ючюн взводну командирини болушлукъчусуна окъуна алгъандыла. Алай окъууда хар не да женгил болмагъанды. Низамлыкъ жаны бла анга бир тюрлю дау болмагъанды, самолётну уа тюз олтурталмагъанды – машинаны асыры алгъа чёкдюрюп башлай эди ол. Бу кемчилиги ючюн жашны училищеден къыстаргъа окъуна дейдиле. Алай буйрукъгъа къол салмайдыла, курсантны кёк болмаса, жашаууму магъанасын кёрмейме, деген сёзлерине тынгылап.
Училищени командири Гагаринни ёсюмюне эс буруп, курсантны кемчилиги андан болгъанын ангылайды. Жаш лётчикни шинтигин ёрге этедиле. Ма алай бла ол училищени иги белгилеге бошайды.
1961 жылда январьда Юрий Гагарин аламгъа учаргъа кандидатланы тизмесине тюшеди. Анга нёгерлерини арасында хурмет, сюймеклик уллу болгъанын айтырчады. Анга уа жашла аламгъа биринчи ким учаргъа керекди деген сорууну бардыргъанда, барысы да Гагаринни сайлагъанлары да шагъатлыкъ этеди. Юра уа Герман Титовну жазгъанды.
 Учаргъа деп туугъанды
Аламгъа учарыкъланы сайлагъанда, лётчик сынаулары бла бирге ёсюмю, сынларыны къурамы да магъаналы болгъанды. Космонавтха кандидатны ёсюмю 170 сантиметрден озмазгъа керекди. Юрий Гагарин а бу ёлчемге башхаладан бек келишгенди – аны ёсюмю 157 сантиметр болгъанды.
Ол совет къырал бла Америка битеу сфералада эришген жылла эдиле. Америкалыла уа аламгъа 20 апрельде чыгъаргъа хазырланнгандыла. СССР, не да этип, аланы озаргъа борчлуду! Алай бла совет ракетаны аламгъа 12 апрельде чыгъарыргъа буйрукъ бериледи.
Ашыгъышлы болумда «Восток-1» ракета хар керекли зат бла жалчытылынмагъанын ангыларчады. Аны жерге женгил чёгерча системасы, операция кемчиликле бла бардырылса, хауа кемеден чырмаусуз чыгъарча мадарла къуралмагъанды. Къысха айтханда, космонавтны жашаууна къоркъуу уллу эди.
Аны ючюн, тарыхчыла жазгъанларыча, алгъадан да юч письмо хазырланып, радиогъа, телевидениягъа, ТАСС-ха жиберилгендиле. Биринчисинде ракета кёкге чыкъгъаныны, экинчисинде космонавт тас болуп, аны излерге тюшгенини, ючюнчюсюнде уа ракета чачылып, космонавт ауушханыны юслеринден билдириуле басмаланнгандыла.
Аладан жамауатха къайсын баям этерге кереклисин а Кремль кеси айтырыгъын, къалгъанларын а, ачмай, олсагъат жокъ этерге кереклисин буюрадыла. Насыпха, журналистлеге биринчи конвертни ачып, Юрий Гагарин аламгъа чыкъгъан биринчи адам болгъаныны юсюнден къууанчлы жангылыкъны окъургъа тюшгенди.
1961 жылда 12 апрельде 9 сагъат 7 минутда «Восток-1» Байконур космодромдан кёкге учады. Гагаринни битеу дуниягъа жайылгъан «Поехали» сёзюню аллында уа стенограммада 2 сагъат ушакъ жазылгъанды – асламында ол Королёв бла техника шартланы сюзгенди.
108 минут – ма быллай бир заманны учханды биринчи космонавт аламда. Бу кезиуде уа Юрий Гагарин кёкде кёргенин, Жер артыкъда ариу болгъанын, аны табийгъатын сакъларгъа кереклисин, жулдузланы, кюнню ариулукъларына тамаша къалгъанын айтханды. Дагъыда ол бир ненча сынау да бардыргъанды: суу ичип, ашап, блокнотда карандаш бла жазып да кёргенди.
Аламгъа биринчи кере учуу уллу кемчиликсиз, чырмаусуз баргъанды. Ракета орбитагъа чыгъаргъанды хауа кемени, ызы ба уа «Восток-1» Жерни тёгерегине бир кере айланнганды. Алай ол къайтхан кезиуде тормозла тапсыз ишлеп, белгиленнген жолундан тайып, Сталинградда угъай, Энгельс шахарны тийресинде чёкгенди. Гагариннге былайда сынауун энтта бир кере кёргюзтюрге тюшгенди – аны кемеси Волганы сууукъ суууна чёгерге боллукъ эди, ол аны бир жанына элтмесе. 10 сагъат 55 минутда Гагарин жерге чёгеди.
Совет къыралда быллай магъаналы жумушла уллу жашырынлыкъда бардырылгъанлары белгилиди. Юрий Гагарин аламгъа чыкъгъаны да жамауатха жаланда бир кюнден ачыкъ этиледи. Никита Хрущёв батыр космонавтны къыйынына тийишли багъа бергенди – аны чыны майоргъа дери ёсдюрюлгенди, жигитни хурметине уллу байрам да къуралады, анга Совет Союзну Жигити деген эм сыйлы ат аталгъанды, ол СССР-ни лётчик-космонавты болады.
Британлы патчах юйге кесин бек сюйдюргенди
Юрий Гагарин СССР-ни угъай, битеу дунияны инсаныды. Ол «Мамырлыкъны сакълауну жумушлары» бла 20 къыралда болгъанды. Аны къайда да сюйюп, ашыгъып сакълагъандыла.
Гагаринни Великобританияны патчахы Елизавета бла тюбешиуню юсюнден хапарлагъа уа бюгюн да сейир этип тынгылайса. Юрий Алексеевич ачыкълыгъы, жарыкъ ышарыуу бла британлы бийлени арасында сюймеклик тапханды.
Сёзге, чай иче, ол бизни тёреледеча, лимонну чыгъарып, ауузуна салып, ашап къойгъанды. Британлы тёреледе уа ол ахырда ушагъыусуз ишди. Алай космонавтха бу тапсыз болумдан чыгъаргъа Елизавета кеси болушханды. Ол: «Барыбыз да чайны Гагаринча ичейик»,- деп, кеси да лимонну чыгъарып, ауузуна салгъанды.
Британлы патчахны юйюнде тёреле ёмюрле бла къуралгъандыла. Ол санда аш-суу бла байламлыла. Юрий Алексеевич табагъыны къатында бир къадар шиш, бичакъ, башха керекле кёргенинде, жунчуп къалады. Ол Елизаветагъа мен ишчини юйюнде ёсгенме, биз къашыкъ бла ауузланнганбыз, бу къадар зат неге кереклисин билмейме, дейди. Королева уа: «Мен Букингем къалада кёп жылланы жашайма, алай кесим да ангыламайма бу къадар затны»,-деп, Гагаринни уялтмаз ючюн къашыкъ бла ашап башлайды.
Елизавета, битеу протокол жорукъланы бузуп, космонавт бла суратха тюшгенди. Аны бу ишине чамланнганлагъа уа, Гагарин аламны адамыды, аны себепли уа ол патчахны юйюнде жюрютюлген жорукълагъа бойсунмайды деп, битеу дауланы тохтатханды.
Уллу бушуу
Батыр, халкъ сюйген адам жоюлгъаны битеу жамауатха да уллу бушуу болгъанды. Ол Чкаловский аэропортдан УТИ МиГ-15 самолётну сынагъанды. Кезиулю учуу бир тюрлю кемчиликсиз, жарсыусуз баргъанды. Аны бла бирге инструктор Владимир Серёгин да болгъанды. Бир кезиуде самолёт тюрлю бурулуп, келип, жерге урулгъанды. Эки лётчик да 1968 жылда 27 мартда жоюлгъандыла.
Юрий Гагаринни жашауу къалай юзюлгени совет къыралда, ызы бла уа Россейде да уллу жашырынлыкъладан бири болгъанды. Аны жаланда 2013 жылда космонавт, ачыкъ аламгъа биринчи чыкъгъан Алексей Леонов ачыкъ этгенди.
Ол айтханыча, Гагарин кёкде болгъан кезиуде аны самолётуна жууукъда СУ-15 учханды, ала къагъышыргъа аз къалгъандыла. СУ-15 Гагаринни самолётун хауа спиральгъа бургъанды, пилотну, не уллу сынауу бар эсе да, андан чыгъар онгу ахырда болмагъанды. Аны лётчигини тукъумун  Леонов ол кюн белгили этмегенди – ол алыкъа сау эди, кеси да къыйын ауруп.
Юрий Гагарин басдырылгъан кюн битеу къыралда да бушуу болгъанды. Аны къумун къыралны оноучулары Леонид Брежнев бла Алексей Косыгин кеслери элтгендиле. Жамауат орамгъа чыгъып, сюйген лётчикни ахыр учуугъа ашыргъанды.
«Болсанг,биринчи бол»
Гагарин аламгъа биринчи чыкъгъанында юй бийчеси Валентинагъа эм къызлары  Елена бла Галинагъа письмо жазгъанды. Алай юйюрге аны 7 жыл озгъандан сора бергендиле – жигит жоюлгъан кюнледе.
«Мен кертилик бла, адамлагъа хайыр келтирир мурат бла жашагъанма. Сабийлигимде Чкаловну: «Болсанг, биринчи бол»,- деген сёзлерин окъугъан эдим. Андан бери биринчи болургъа кюрешеме.
Валечка, бу учууну жангы жамауатха, коммунизмни  халкъына, бизни деменгили Ата журтубузгъа, илмугъа жоралайма. Бир ненча кюнден биягъы бирге болурбуз деп бек ышанама…» -деп жазгъан эди ол юй бийчесине.
Валентина Гагарина былтыр мартда жашаууну 85 жылында ауушханды. Ол сюйген Юрасы жоюлгъандан сора бир интервью да бермегенди, бир ток-шоуда да сёлешмегенди, юйюрюню даражасын, Гагаринни атын бийикде жюрютгенди.