Къарчаланы Жекерияны бла Мусукланы Аминатны он сабийлери болгъанды – эки къызлары бла сегиз жашлары. Аладан ючюсю сабийликлеринде ауушхандыла, Алим а, ингилиз тилден устаз, Москвада ажымлы ёлгенди. Халиматны къарындашлары белгили адамладыла: Борис агроном болуп тургъанды, Хадис – инженер-механикди, Харун – аскерчи генерал-майорду, Жамал а – ингилиз тилден устаз.
Аминат сабийлеге къарагъанды. Юйюр тамата Жекерия уа сюргюнде шахтада ишлегенди, Ата журтха къайтхандан сора уа, малчылыкъ бла кюрешгенди. Жамауат адамы эди. Эллилери аны республиканы Баш Советине депутатха да айыргъандыла. Халимат былай эсгереди: «Атам жырны бек сюйгенди. Айтхан сёзю назму халда чыгъыучу эди. «Кавказ таула» («Ой, Кавказ таула, бийик ариу таула, Бизни деменгили къалабыз…) деген жырны бизни атабыз этгенди... Тойда, неде да, тилеп, атама бу жырны айтдыргъандыла. Кёп жыр билиучю эди. Кеси да такъгъанды, башхаланы жырларын да жырлаучу эди…»
Ма быллай юйюрде ёсгенди бу хапарны жигити – Къызыл-Къаяда туугъан Халимат.
окъуу
Школгъа Халимат атасыны туугъан элинде баргъанды. Сегиз классны тауусуп, сабийликден умутун толтура, 1967 жылда педучилищеге киргенди. Анда школ-пионер бёлюмде окъуп, къуралыу ишни къалай бардырыргъа керек болгъанына эртте тюшюннгенди. Студент заманын эсгере, былай айтады: «Гитче сабийчиклени окъутхан устаз болургъа сюйгенме. Бу мен окъугъан бёлюмде бизни андан сора да пионер отрядла бла ишлерге юйретгендиле. Практикагъа «Артекге», «Орленокга» да ийгендиле. Музыкадан, жыр айтыудан дерсле бергендиле. Биз, студентле, башха шахарлада, аскер бёлюмледе да кёргюзтгенбиз концертле, устазыбыз Клавдия Петровна Погорелова хазырлап. Орус тилден бла адабиятдан бизни Мокъаланы Анна окъутханды, кураторубуз да ол эди. Аны баш иеси Аллахберди – географиядан, Хамсина Кешокова – тарыхдан, Биттирланы Азинат – математикадан, Аппайланы Шамкъыз ана тилден бла адабиятдан дерс бергендиле».
Педучилищени 4-чю курсунда окъуй тургъанлай, къырал жорукълада аллай онг чыгъып, Халимат Къабарты-Малкъар къырал университетде заочно орус-малкъар бёлюмге киргенди. Ол анда окъугъан жыллада таныгъанма мен аны – узун чачлы, адежли, кесин жюрютюу къылыгъы бла да айырмалы къызны.
Урунуу жолу
1971 жылда 1 сентябрьде Огъары Малкъарны школунда башлагъанды ол узакъгъа созуллукъ, жашау магъанасын тутарыкъ устазлыкъ ишин. Къызны ары орус тилден бла адабиятдан устаз этип алгъандыла.
Адабиятдан устаз окъуучуларыны ич дунияларын башхаладан эсе иги биледи. Ол шартла жазыу ишледе, бош ушакълада да ачыкъланадыла. Ма ол себепден ол окъуучуларына не заманда да сакъ болгъанды, суратлау адабиятны юсю бла аланы, тюз адамла болуп, дуниягъа игилик келтирип, таматаны, кичини къууандырып жашаргъа, урунургъа юйретгенди.
Бир кесекден Халиматны директорну окъуу-юйретиу жаны бла орунбасары этгендиле. Андан ары уа сау онтёрт жылны ол школгъа таматалыкъ этгенди. Школ жашаугъа жангы солуу кийирген жаш директор сёзюне районда, республикада да тынгылатханды. Аны окъуучулары баргъан жерлеринден махтау алмай къайтмагъандыла.
Элде намысы бийикде жюрюген Халиматны 1985 жылда Огъары Малкъарны Эл советине таматагъа айыргъандыла. Ол жууаплылыкъ да, ышаныулукъ да эди. Эл – уллу, къайгъысы – кёп. Юч жыл ишлегенди ол къуллукъда Халимат. Артда уа, жюреги тартып, жангыдан школгъа къайтханды.
Башламчылыкъла
Ол заманда республикада «Эл школ – маданият ара» деген чакъырыу кенг жайылып эди. Аны юсю бла этилген ишле сабийлени фахмуларын, хунерлерин ачаргъа, айнытыргъа себеплик этгендиле. Школгъа алимле, жазыучула, поэтле, журналистле, жырчыла, художникле да терк-терк келип, тюбешиуле къурагъандыла. Бек сейир тюбешиуле уа, «Ата-баба тамырла» деген ат бла, элни къартлары бла болгъандыла. Къаллай бир сейир хапар айтхандыла ала, сабийлеге тарых дерсле бере, аланы адет-тёреге юйрете.
Халимат башламчылыкъ этип, ол жыллада школда эки фольклор-этнография тепсеу ансамбль къуралгъанды. Бири – устазладан, экинчиси уа – сабийледен. Аланы, Нальчикден барып, белгили балетмейстер Къудайланы Мухтар юйретип тургъанды. «Алан той» деген сабий тепсеу къауумну жетишимлери кёплени эслеринде болур. Ала бир ненча кере Тюркге да баргъандыла.
Халиматны Мухтаргъа хурмети, ыразылыгъы да уллу эди. «Ол заманлада элледе маданият юйле жабылып эдиле, Къудай улу уа школлада бергенди дерслерин сабийлеге. Аны кючюнден школла элледе маданият аралагъа бурулгъан эдиле», – дейди Халимат.
Мухтардан да эшитгенме кёп ариу сёз, Огъары Малкъарны сагъыннганда. Ол бу элни бек сюйюучю эди. Биринчи тепсеу ансамбльни ол мында Темуккуланы Манаф бла бирге къурагъан эди, ары, университетни бошап, агроном болуп баргъанында. Колхоз тамата Улбашланы Магомет онг берип, сюйюп тепсетгенди жашланы, къызланы. Халиматны юсюнден а ол былай айта эди: «Аламат адамды Халимат. Тюркге сабийле бла баргъан эдик бирге. Ол тепсеучюлени ашларына-сууларына, юслерине-башларына да асыры сакъ болгъандан, хар концертге биз айырмалы омакъ болуп чыкъгъанбыз…»
Тин хазнасы
Халиматны жазыу ишге фахмусу, илму ишге да уллу хунери болгъанын айтхан шартла кёпдюле. Аны «Минги-Тау» журналда чыкъгъан жазмалары, халкъ чыгъармачылыкъдан жыйышдыргъан таурухлары уллу хазнадыла миллетге. Сёз ючюн, ким унутурукъду ол тукъумда жюрюген айтыулагъа кёре жазгъан «Къарчаланы Атайтмаз» деген таурухну не уа «Уучу орайда» деген эрттегили ырыс жырны?
Таурухда Сауту элде жашагъан Къарчаланы Къанда Дюрмет деген жерде, жауундан къачып, къая тюбюне къысылып тургъанлай, тёгеригин жарытып, бир сейирлик затны кёкден тюшюп келгенин кёргенди. Ол тёрт жанындан узун сынжырлагъа тагъылгъан зат тёгерек топха ушай эди. Ол заманда Къанда ол былайгъа къонар деген жерге жамычысын жайгъанды. Топ анга тюшгенлей, жамычыны тёрт мюйюшюн да бирге тюйюп, къучагъына жыйгъанды. Топ кёкге кётюрюлсе, Къанда да аны биргесине кётюрюле, жерге тюшсе, ол да эниш бола тургъанды. Алай бла жигит таулу киши аны юйюне алып келгенди. Анга деп, къартланы оноулары бла, энчи отоу къурагъандыла. Сейирни кёрюрге келгенле: «Я Аллах, муну бла бирге элибизге бир уллу огъурлулукъ келсин!» – дегендиле. Топну сыйлап, Къарчалары жыл сайын къурманлыкъ этгендиле. Эл мамыр айнып башлагъанды. Бирде топ, таууш этип, сынжырларындан айырылып, ожакъдан чыгъып кетгенди. Андан сора не да седиреген эди – революция, 30-чу жыллада – кулакла, артда – уруш, Саутуну ачыуу, кёчгюнчюлюк…
Ма быллай сейир таурухланы жазып алгъанды Халимат атасындан, башха къартладан да. Ол «Къарачайлыланы бла малкъарлыланы ашарыкълары» деген китапны да авторуду.
2004 жылда Къарчаланы Халимат «Структура и семантика простых предложений с облигаторными обстоятельственными распространителями в карачаево-балкарском языке» деген темагъа кандидат диссертациясын къоруулагъанды.
алчылыкъ
Къарчаланы Халимат 1999–2016 жыллада Огъары Малкъарны 1-чи номерли школунда директор болуп ишлегенди. Биринчи интернет классладан бири анда ачылгъанын эсге алсакъ, не жаны бла да алгъа атларча, иги мурдор салгъанды ол анда. 2007 жылда школ директорланы Битеуроссей эришиулери баргъанда, Халимат «Окъуу мекямны бек иги директору» деген атха тийишли болгъанды. Бу окъуу юй бюгюн да республиканы бек алчы школларындан бирине саналады. Халимат бусагъатда анда орус тилден бла адабиятдан дерс береди.
Къырал аны этген ишине кёп кере бийик багъа бергенди. Халимат СССР-ни халкъны жарыкъландырыуда отличнигиди. 2008 жылда анга «Къабарты-Малкъарны билим бериуню сыйлы къуллукъчусу» деген ат аталгъанды. 2011 жылда уа аны Кавказны илму эм бизнес жамауат академиясыны академигине айыргъандыла.
Алай а не даражалы атдан да Халиматха эллилерини хурметлери, ол жашау жолгъа тюзетген махтаулу жашланы бла къызланы жетишимлери сыйлыды. Ала уа бардыла. Кёпдюле.
Мусукаланы Сакинат.