Окъургъа итиниу
Ханапий Кёнделенде 1930 жылда туугъанды. Кёчгюнчюлюкде аны юйюрю Къыргъызстанда Бирикген элге тюшгендиле. Къанитатны бла Элмырзаны эки жашлары - Азнор бла Азрет - ол заманда фронтда эдиле. Къалгъан алтысы биргелерине: Мариям, Магомет, Рая, Ханапий, Лейла, Шарапий.
Бирикгенде жаланда тёртжыллыкъ школ бар эди, къоншу Кегетиде уа - жетижыллыкъ. Аны бошагъанла андан ары Фрунзеде интернат школда окъугъандыла. Къыргъыз нёгерлери бла бирге Ханапий да ары баргъанды. Алай а кёчгюнчю жашчыкъны ары алыргъа унамагъандыла. Ол заманда Къыргъызстанны жарыкълау министрине дери жетгендиле аны ючюн тилегенле. Алай бла 1951 жылда Ханапий ол интернат школда 10 классны тауусханды.
Ол артист болургъа сюе эди. Сахнагъа сюймеклик анга биринчи малкъар студияны къурамында Москвада ГИТИС-де окъугъан тамата къарындашы Азнордан ётген эди. Азнор Уллу Ата журт урушдан къайтмагъанды.
Поэт, драматург Боташланы Исса Фрунзеде опера театрны администратору болуп ишлей эди. Ол Ханапийни, башха таулу жашланы да бу театргъа, аны бла бир мекямда болгъан драма театргъа да хакъсыз кийирип тургъанды. Ол а сахна санатны бютюнда жууукъ этгенди таулу жашха.
сынаула
Ол жыл Москвада театр институтда къыргъыз студия ачылады деп, Фрунзеде школну бошагъанлай, Ханапий да ары баргъанды. Анда экзаменлени да бергенди, башха сынауладан да ётгенди, алай а, кёчгюнчю болгъанын сылтаугъа тутуп, аны окъуугъа алмагъандыла. Сора ол, артха къайтып, Фрунзеде устазла хазырлагъан экижыллыкъ курслагъа киргенди.
Окъууун бошагъандан сора, урунуу жолун устаз болуп башларыкъ болур эди Ханапий, алай а ол кюнледе Къыргъыз драма театргъа администратор керекди деп билдириу чыгъады да, ары барады. Анда анга асыры жашса быллай ишге деп къойгъанлары ачыу тийип, чыгъып келе, Боташланы Иссагъа тюбегенди. Ол, халны билгенден сора, театрны директоруна кирип, жашны ишге алдыргъанды, артда бу усталыкъны тасхаларына да юйретгенди. «Дунияда мен аныча огъурлу адамгъа кёз ачмагъанма», - деучю эди Ханапий Иссаны юсюнден.
Директорну анга биринчи жумушу театрда баргъан оюннга къараучуланы жыяргъа деп, алай эди. Боташланы Исса да биргесине, Ханапий, ол жумушну тындырыр ючюн, окъуу юйлеге, фабрикалагъа, заводлагъа да баргъанды. Зал толу болгъанын кёргенде, директор анга ишлерге аллай мадарыулу жаш келгенине къууаннганды. Ханапий анда сахнагъа да чыкъгъанды къысха рольла бла.
къайтыу
Кёчгюнчюлюкден кечирек къайтханды аны юйюрю - 1961 жылда. Бери келгенлей, Ханапий кесине театрда иш излегенди. Анда иш болмай, жыр эм тепсеу ансамбльге баргъанды. Бир жылдан сора администратор болуп тургъан Чабдарланы Хызыр солуугъа кетгенде, Ханапийни чакъыргъандыла аны орунуна. Ол анда 2010 жылда солуугъа кетгинчи ишлегенди.
Ал жыллада бек аламат, эсде тургъан спектакльле салыннгандыла малкъар сахнада: Этезланы Омарны «Къанлы той», Боташланы Иссаны «Абрек», «Къушла бийикни сюедиле», «Таулу къызны жигитлиги», Маммеланы Ибрагимни «Жаралы жугъутур», «Шамай къала», Жантууланы Иссаны «Сын таш», «Анала бла балала», «Осуят», Шекспирни «Отелло», Сотталаны Адилгерийни «Хожа», Къулийланы Къайсынны «Дунияда сюймеклик барды», Гольдонини «Эки жюйюсханны шапасы», Шиллерни «Сюймеклик бла хыйлалыкъ» эм башхала.
Бу оюнла бла театрны битеу тау эллеге айландыргъанды Ханапий. Таматала, артистле да ишге къызынып, патриот сезим бла учунуп ишлегендиле, айлыкъ хакълары аны бла байламлы болмагъанлыкъгъа, алагъа берилген ахча планны артыгъы бла толтурургъа кюрешгендиле.
даража
Ханапий, Малкъар драма театрны спектакльлерин ол-бу элде кёргюзтюр ючюн, республиканы район таматалары бла келишимле этип тургъанды. Бирде ала хакъсыз да кёргюзтгендиле оюнларын. Алагъа Дагъыстанда къумукъ элледе, Къарачайда да къарагъандыла. Ол байламлыкъланы жюрютюу, болдуруу Ханапийни борчу болгъанды. Ол жарашыулу, менсиниу не болгъанын билмеген интеллигент адамгъа къайда да сый-намыс бергендиле.
«1963 жылда биринчи кере элтген эдим малкъар труппаны Къарачай-Черкесге, - деп эсгере эди Ханапий. - Сотталаны Адилгерийни «Хожа» деген пьесасына кёре салыннган оюннга бек сюйюп къарагъан эдиле. Андан арысында ол тёреге айланнган эди».
Бирде Шахмырзаланы Алексей алай эсгере эди: «Ханапий терк-терк элтгенди бизни Дагъыстаннга, Къарачайгъа да. Бирде бир къумукъ элде спектакльни аллында ол колхозну председатели бизни жюзюм бахчагъа элтеди. Анда тюз да терекле тюбюнде бизге аламат аш къанга да къурайды. Алай жарыкъ тюбеучю эдиле. Биз, ыразылыгъыбызны айтып, махтасакъ, колхоз тамата: «Яман яшау!» - деп къоя эди. Мен а сагъыш этип тура эдим: «Бу да аман жашау эсе, иги жашау къаллайды да сора?» - деп. Ханапийни хайырындан бизни анда иги таныгъандыла».
Дагъыстанда район таматала аланы биргелерине айланнгандыла. «Бир районда ойнап бошадыкъ эсек, аны таматасы бизни ашырып келгенди бирси районну чегине дери. Алайда уа аллыбызгъа къарап тура эдиле», - деп эсгергенди артда Ханапий.
Малкъар театр ол жыллада миллет регионлада баргъан маданият, санат декадалагъа да къатышханды.
хунери
Ханапий Малкъар театрда директорну орунбасары болуп тургъан заманда хар бир актёрну жашау болумуна да къайгъыргъанды. Ол бири бирин байыкъландыра келген тёрт студия бла ишлегенди. Не сейири, аладан бир адам да аны къаш тюйюп кёрмегенди. Ханапийни бир иги къылыкъ хунерин эсгередиле: ол не тюрлю болумда да оюмун ачыкъ айтханды. Сёз ючюн, бир заманда театрда спектакльлени кёчюрюлген пьесалагъа кёре салып тургъандыла. Ол заманда, адамла айтханнга тынгылап: «Бизни къараучуларыбыз асламында эл адамладыла. Ала бизге жууукъ оюнланы сюедиле. Классика да керекди, сёзсюз, алай а халкъны излемин эсге алыргъа керекбиз. Театр бек алгъа кеси миллетини, неда бизге жууукъ кавказ халкъланы энчиликлерин, аланы тарыхларын, излемлерин кёргюзтюрге керекди, къараучугъа неден да ол сейирди», – деп, Ханапий ол шартлагъа эслерин бёлдюргенди режиссёрланы. Аны къайгъы этдирген затла дагъыда болгъандыла - актёрланы жашау болумларын игилендириу, саугъалау дегенча.
Жантуу улу фахмулу актёрланы кимден да бек сыйлагъанды. Нек дегенде, къараучуну театргъа келтирлик жолну ала ишлейдиле. «Ханапий бир да болмагъанча таза ниетли адам эди. Театрны къайгъысын кёрген болмаса, кесине энчи зат излемегенди. Бирде оюннга билет сатып алмай, ол бошалгъандан сора, ахчасын келтирген эди бир къолайлы тиширыу, анга кесим шагъатма. Андан бир киши сурарыкъ тюйюл эди аны, алай а ол берилген ахчагъа чыкъгъан билетлени жыртып, ахчаны кассагъа ётдюрген эди Ханапий. Кимге да болушургъа хазыр эди, къолундан келсе. Актёрлагъа сакъ эди. Афишаланы кеси элтип тагъыучу эди элледе. Оюннга биринчи къарагъанлай, аны жаратырыкъмыдыла къараучула, угъаймы – ол затны шарт айтып къоюучу эди, учхара жерлерин эслеп. Сёзюне да тынгылатханды. Жаннетледе жатсын. Ол ауушханда, барыбыз да бирча жарсыгъанбыз, бир жууукъ адамыбыздан айырылгъаныбызны сезип», - дейди Бапыналаны Зариф.
кертичилик
Ханапий кёчгюнчюлюкде Созайланы Жюнюсню къызы Базий бла юйюр къурагъанды. Ала бери юч сабий бла къайтхандыла. Бу эки адам бирге 51 жыл жашагъандыла. Ханапийни тамата жашы Магомет бусагъатда Иркутскда жашайды. Ол тюрлю-тюрлю орта къуллукълада ишлей келгенди. Светлана уа биологду, школда, библиотекада да ишлегенди. Бусагъатда солуудады. Фатима технологга окъугъанды. Сабийлери таматаны онбир туудукъ бла къууандыргъандыла.
Быйыл апрельде Иркутск областьда бомбардировщик самолёт Ту-22М3 бузулуп тюшген эди жерге. Аны лётчиги, ол болумда экипажына самолётну къояргъа буюруп, кеси уа аны, адамла жашагъан жерде чачылмазча, узагъыракъ элтгенди. Кесинден сора кишиге хата болмагъанды. Ол лётчик жаш Жантууланы Ханапийни туудугъу Расул эди. Ол атала къанына тартхан жигит жаш энди Барамтада аппасыны бла ыннасыны араларында жатады.
Аны таныгъан ким да адамлыгъына, жарыкълыгъына сукъланыучу Ханапий дуниясын 2012 жылда алышханды.
Мусукаланы Сакинат.
