Уллу Ата журт урушну ветераны, РСФСР-ни, КъМР-ни да маданиятыны сыйлы къуллукъчусу Валентин Григорьевич Кузьмин туугъанлы бу кюнледе 100 жыл болады. Аны китапларын бир ненча тёлю сюйюп, бир бирге ётдюрюп окъугъандыла. Къулийланы Къайсын аны бла шуёхлукъ жюрютгенди. Аны фахмусуна бюсюреп, аны жазмаларын Москвада басма юйлеге кеси берип, китапларын минглик тиражла бла чыгъартханды.
Валентин Григорьевич 1925 жылда Киевде музыкантланы юйюрлеринде туугъанды. Бахны, Шопенни, Листни, башха белгили композиторланы музыкаларында ёсгенди. Артда ала Севастопольгъа кёчгендиле. Биз билип окъуна Кузьмин, классика музыкагъа тынгылай, аны автору ким болгъанын жангылмай айтыучу эди. Сабийликден китап окъургъа сюйгенди. Жазып да бек эртте башлагъанды, алай а басмаларгъа ийменип тургъанды.
Уллу Ата журт уруш башланнганда, анга оналты жыл да толмагъан эди, алай ол Ата журтун къорууларгъа алыгъыз, деп жюрюгенди военкоматха. Онсегиз жылы болгъунчу, алмагъандыла. Артда, 1943 жылда уа Могилёвну жаяу-аскер училищесине ийгендиле. Анда сегизайлыкъ курсланы бошап, 182-чи стрелковый дивизияны миномёт ротасыны къурамында Днепр жанында киргенди биринчи кере къазауатха.
Ауур жаралы болуп, госпитальда жатханды. Аягъы юсюне болгъанлай а, аны кичи авиаспецалистлени школларында окъургъа Гюржюге ийгендиле. Аны бошагъандан сора, Риганы дивизиясында 650-чи авиация полкда моторист болуп уруш этгенди. Ата журт урушну от-окъ жоллары бла Берлиннге дери жетгенди. Урушда этген жигитликлери ючюн Валентин Кузьмин Ата журт урушну I-чи даражалы ордени эм иги кесек майдал бла саугъаланнганды.
Андан арысында ол жашау этерге Нальчикге келгенди. Мында педагогика институтну экижыллыкъ курсларында окъугъанды. Урунуу жолун а 1948 жылда школда орус тилден бла адабиятдан устаз болуп башлагъанды. Школда он жыл орус тилден бла адабиятдан дерс бергенди. География илмуланы доктору Людмила Федченко былай эсгереди: «Валентин Григорьевич мени суратлау адабиятны къалай окъургъа керек болгъанына, ол не бу жазыучуну философиясын, аны дуниягъа, кесини чыгъармаларыны жигитлерине кёз къарамын ангыларгъа, китап окъууну да зауукълугъун сезерге юйретгенди. Устаз сюйдюргенди адабиятны, ол жол ачханды совет эм тыш къыраллы жазыучуланы чыгъармаларына. Ма алай бай этгенди мени жашаууму устазым Валентин Григорьевич».
Кесини адабият чыгъармаларын да жазыучу ол кезиуледе басмалап башлагъанды. Биринчи кере 1954 жылда «Кабарда» газетде аны «Жашлыкъ» деген хапары чыкъгъанды. Аны тили ариу да, тюз да болгъанын кёрюп, фахмусун эслеп, Кузьминни 1958 жылда Къабарты-Малкъар китап басмада ишлерге чакъыргъандыла. Ол анда суратлау эм сабий адабиятны редакциясына таматалыкъ этгенди. 1961 жылда аны Журналистле союзуна, 1965 жылда уа Жазыучула союзуна алгъандыла. Ол жыл окъуна анда правленни членине айыргъандыла. 1974 жылдан башлап Валентин Григорьевич жазыучула правленинде жууаплы секретарь болуп тургъанды.
Чыгъармачылыкъ жанын алгъанда, Валентин Кузьмин повестьле, романла, хапарла, эсселе жазгъанды. Ол таматала, сабийле, бютюнда жаш тёлю сюйген чыгъармаланы авторуду. Биринчи китабы «Галочка» деген аты бла 1958 жылда чыкъгъанды. Ол школну бошап, жашауда биринчи атламла этерге ашыкъгъан жаш адамланы юслеринденди. Аны баш жигити Галя кишини кесине тенг этмеген, эрке ёсген къызды. Ол оюмланы хорлап, къыз кесин иги жанына тюрлендиргени кёрюнеди чыгъармада.
Кузьминни «Атасызлай» деген повести уа бизде эки кере, Таллинде да эстон тилде чыкъгъанды. Анда автор уруш ёксюз этген сабийлени андан ары къадарларын суратлайды.
Кузьминни «Мы с Сергеем» деген романы мени тёлюм сюйюп окъугъан чыгъармаладанды. Ол уруш башланнганда онжети жыллары толгъан жаш адамланы юслеринденди. Аны жигитлери бир бирге ушамайдыла. Сергей тюз адамды, жигит, фахмулу. Роман а – анга къаршчы. Жаралы тенги Сергейни уруш аулагъында атып кетгени, аны эгечи Варяны жюрегин къыйнагъаны анга тынчлыкъ бермейдиле. Мында оруслула, таулула, къабартылыла да бардыла. Аланы ол кюнледеги шуёхлукълары бюгюнде юлгю болурча айтылады. Аны юсюнден Инна Кашежева: «Валентин Кузьминни къадары бла романны жигити Сергейни къадарлары бек ушайдыла бир бирге: уруш башланнганы, ары жашчыкълай кетгенлери, окоплада киши болгъанлары, къыйын сынаулары, сора адам, аскерчи, шуёх деген сыйлы атлагъа тийишли болгъанлары», - деп белгилегенди.
Кузьминни «Мой дом – не крепость» деген автобиографиялы романы да эки кере басмаланнганды бизде. Ол устазлагъа деп ишленнген уллу юйде жашагъан, шуёхлукъ жюрютген, бир бирге жарсыгъан, бирде дауур къурагъан къоншуланы юслеринденди. Автор адамлагъа бир бирни ангыларгъа не зат чырмау этеди деп, аны юсюнден сагъышландырады. Аны баш жигити Ларионов – устазды. Ол сабий жюреклени ангыларгъа итинеди. Ата-анала да алай этселе сюеди. Алай ол излегенча болмайды жашауда.
Аны «Своя ноша» романында адамланы ич дуниялары, хар ким да кесине жетген, къадар анга атагъан жюкню бирча ариу кётюралмагъаны айтылады.
Кузьминни «Меты» деген эсселе китабы 1988 жылда, артда къошулуп, 1998 жылда да чыкъгъанды. Анда ол кесини жашаугъа, музыкагъа, сурат этиуге, театр санатха, адабиятха, адамгъа сыйлы болгъан башха затлагъа да къарамын ачыкълайды. Анда «Поэт и земля» деген очерк Къулийланы Къайсыннга аталады. Автор Бабаланы Ибрагимни чыгъармачылыгъыны юсюнден да жазады бу китабында.
«Трамвай издалека, или Благополучная жизнь» деген роман да автобиографиялыды. Валентин Кузьмин дагъыда «Божий хмель», «Экслибрис», сабийлени юслеринден «Рассказ мальчика из города Нальчика», «Под знаком Девы» деген китапланы авторуду.
Не затны юсюнден жазса да, Валентин Григорьевични чыгъармалары игиликге юйретедиле. Ала адамгъа тюз неда терс келген затланы тинтедиле. Алай бла окъуучуну жашауда жангылмазын излейдиле.
Республиканы жазыучулары Валентин Григорьевични бек сыйлы кёргендиле. КъМР-ни халкъ жазыучусу Тёппеланы Алим аны юсюнден: «Ол кесини усталыгъына, инсанлыгъына да бек жууаплы къарагъанды, ишчи нёгерлерини, шуёхларыны арасында келишиулю, менсинмеген адам болуп... Интеллигент эди, жазыучуну бетсиниу хунери да анга къошулуп, махтау излемегенди», – дегенди.
Аны, орус тилни иги билгени бла бирге, жууаплылыгъы да уллу эди, этген ишин къолгъа алгъанда. Аны биргесине ишлеп тургъан Гадийланы Ибрагим: «Валентин Григорьевич бла шуёхлукъ жюрютюуну къууанчын бизни поэтлени бла жазыучуланы бир ненча тёлюсю сынагъанды. Ол халал, акъыллы, чыгъармачылыкъ жаны бла алгъа къарагъан жазыучу эди. Республикада ол китапларына редакторлукъ этмеген, жазгъанларын кёчюрмеген аз жазыучу табыллыкъды. Орус тилни иги билген, аламат стилист, ол, не затны кёчюрсе да, анга жууаплы къарагъанды. Ма ол себепден къабарты эм малкъар авторланы орус кёчюрмелери ана тилде жазылгъанлагъа жууукъдула. Бу шарт а жаланда кёчюрмечини угъай, уллу жазыучуну фахмусуну, анга къошуп аны ачыкъ жюрегинден келген жылыуну, аны таулагъа сюймеклигини юслеринден айтады», - дейди.
Ол шарт аны кёчюрмелеринде кёрюнюп турады. Ол а кёплени кёчюргенди. Ол санда бизни халкъ чыгъармачылыгъыбызны: «Нарты», «Сокровище нартов», «Золотая крупинка», «Сказки седых гор», «Горские сказки»…
Валентин Григорьевич тюзлюкню сюйген, жумушакъ сёзлю, гитче, уллу да хурмет этген жууаш адам эди. Ол дуниясын 2011 жылда алышханды.
Кертиланы Сакинат.
