Астрофизикхэр мы зэманым зэрегупсысымкIэ, мащэ кIыфIхэр – уахэм зыщызыудыгъу, IэщIыхьар зыIэщIэзымыгъэкIыж, и зэхэлъыкIэмкIи зэманыр зэрыщекIуэкIымкIи зэщхь щымыIэ къэщIыгъэ шынагъуэщ. Пкъыгъуэу зыщIилъафэм щыщ гуэри къызэримыутIыпщыжым и мызакъуэу, нэхур зыдз фотон нэгъунэ къызэрыIэщIэмыкIыжыфым и зэранкIэ, зи гугъу тщIы къэщIыгъэхэр здэщыIэр къэхутэгъуейщ.
Тхыдэ мыжыжьэм къызэрыхэщыжымкIэ, мащэ кIыфIхэм, зэрыщыIэр хуэзыгъэфащэу, япэ дыдэу ятетхыхьауэ щытар физикэм и къудамэ телъыджэу «теорие относительности» зыфIащам зи акъыл тезыухуэфа щIэныгъэлI гъуэзэджэ Эйнштейн Альбертщ.
АтIэ, а щIэныгъэм и телъхьэхэр зэрегупсысымкIэ, мащэ кIыфIхэр, япкърылъ пцIэм и Iувагъ-куэдагъкIэ, кIуэ пэтми нэхъ иныж, нэхъ хьэлъэж хъууэрэ екIуэкIыфынущ, уахэм къыщызылъэтыхь пкъыгъуэхэм ящыщу «хутыкъуахэр», увыIэгъуэ ямыIэу, зэрызыщIалъафэм къыхэкIыу.
ТIэкIу нэхъ «гъунэгъуу» дыкъэIэбэнщи, иджыблагъэ хъыбар зэрызэбграгъэхамкIэ, дызыхиубыдэ Шыхулъагъуэм и кум япон астрономхэм къыщалъэгъуащ алъандэрэ зыщымыгъуазэу къыщекIуэкIа пкъыгъуэ абрагъуэ.
КIэлъыплъахэм гу лъатащ хьэршым гъуэз зэмылIэужьыгъуэу щызэхэувэ пшагъуэ гуэрэнхэм ящыщу, Шыхулъагъуэм и кум хуэзэу щызэтрихьахэм къызэрекIуэкIыпхъэу зэрызыщамыгъазэм. Еджагъэшхуэхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, ар и нэщэнэщ блэкI псори, здэкIуар къахуэмыщIэу, зэуэзэпсэу зыщIэзылъафэ, хьэлъагъ ин дыдэ зиIэ нэрымылъагъу мащэ кIыфIхэм ящыщ зым, астрофизикхэр алъандэрэ зыщымыгъуазэу щытам, абдеж дыдэм зэрызыщигъэпщкIуам.
Абы ипэкIэ, щIэныгъэлIхэр зыбжанэрэ кIэлъыплъащ Шыхулъагъуэм и кум псынщIащэу щызэрызехьэ гъуэзыпшэхэм я зыгъэзэкIэм. Абыхэм ящыщ зыр, HCN-0.085-0.094 нагъыщэ зратар, Iыхьищу зэхэтщи, языхэзым адрейхэм нэхърэ нэхъ псынщIэжу а «щIыпIэм» зыщегъэкIэрахъуэ. Ар къызыхэкIыу къалъытэр, а Iыхьэр хэкIыпIэншэу мащэ кIыфIым зэрызыщIилъафэрщ.
Хьэршым зыщызыгъэпщкIу мыбы хуэдэ нэрымылъагъу абрагъуэхэр, къашэч и лъэныкъуэкIэ, лIэужьыгъуэ зыбжанэу зэщхьэщокI. Псалъэм папщIэ, абыхэм яхэтщ дыщыпсэу планетэр зэпха вагъуэ жьэражьэм нэхърэ 62-кIэ фIэкIа мынэхъ хьэлъэ «цIыкIужьейхэри», ди Дыгъэм къишэч минищэ бжыгъэхэр «къэзыгъэуэндэгъу», ямылейуэ зэхэуба мащэ кIыфIыжьхэри. Шыхулъагъуэм и кум зыщызыгъэпщкIуауэ къалъытэр курыт хьэлъагъ зиIэщ.
ТIэкIу нэхъапэIуэкIэ астрономхэр тепсэлъыхьат Шыхулъагъуэм и кум къыщалъэгъуа мащэ кIыфIым нэхърэ нэхъ иныж зэрыщыIэм. J2157 нагъыщэр зрата ар адрейхэм къащхьэщокI къедза уахэр нэхъ псынщIэжу зэрызыщIилъафэмкIэ. АрщхьэкIэ, мыбдежым зи гугъу щытщIыр дэркIэ зэрышынагъуэ щыIэкъым, зэрытпэжыжьащэм къыхэкIыу: нэхум зэрызидз псынщIагъэкIэ къэтлъытэмэ, илъэс мелард 12-кIэ тпэIэщIэщ.
ИтIани гъэщIэгъуэнщ хьэршым къыщекIуэкIхэм якIэлъыплъ щIэныгъэлIхэм къазэрыхэкIыр уахэ щIэншэм къыщызылъэтыхь мащэ кIыфIхэм ящыщ гуэрым и зэранкIэ ЩIы Хъурейр бзэхыжыпэнкIэ хъунущ жызыIэхэри.
Уахэм триухуэ и тхыгъэхэр гъэщIэгъуэныщэу къызэхъулIэ, Нью-Йорк (США) дэт Къалэ колледжым щезыгъаджэ, профессор Каку Мичио къыдгурегъаIуэ, Шыхулъагъуэм и кум итыр тпэжыжьащэ пэтми, кIуэрыкIуэм тету «щхьэрыуауэ» уахэм къыщызылъэтыхь нэгъуэщI мащэ кIыфI гуэрхэр дыщыпсэу планетэм дежкIэ ажалзехьэу къытхущIэкIынкIэ зэрыхъунур.
«Нэхъапэм мащэ кIыфIхэм уахэм зыщамыгъэхъейуэт къызэрытщыхъур. АрщхьэкIэ, Дыгъэр зыхыхьэ ди галактикэми (Шыхулъагъуэм) а къэщIыгъэхэр къыщаущыхьу зэритыр къыщытхутэм, а Iуэхугъуэм гузэвэгъуэ ин дыхидзащ. Уахэ абрагъуэу щIэдзапIи ухыпIи зимыIэм хутыкъуауэ гъунэгъу зыкъыщыхуэзыщI дэтхэнэри зыубыд, «дунейр къутэжыхункIи» къэзымыутIыпщыжыну къэщIыгъэ зеджадэр языныкъуэхэм зрагъэщхьыр “зомби” зыфIаща гъуэбжэгъуэщ шынагъуэрщ», - къыддогуашэ Мичио Каку.
А щIалэм гу зэрылъыдигъэтамкIэ, дызэгъэщIылIа Дыгъэм и къэухьым зи гугъу тщIы мащэ кIыфI абрагъуэхэм ящыщ зым гъунэгъу зыкъыхуищIмэ, ди планетэр щыхупIэ шынагъуэм щхьэщишэпауэ аращ. Ауэ щыхъукIи, щыпсэу цIыхухэм, сыт хуэдэ Iэмал къамыгупсысами, ЩIы Хъурейр къахуегъэлынукъым. «АрщхьэкIэ, итIани, иджыри зы пIалъэ гуэркIэ ди планетэм гъащIэр зэрыщекIуэкIынури хьэкъщ», - дыщIегъуж и псалъэхэм зи гугъу тщIы щIэныгъэлIым.
Мичио Каку зэрытригъэчыныхьымкIэ, мащэ кIыфIым ЩIым и курыхым нэхъри гъунэгъу зыкъыщыхуищIкIэ, и гравитацием зэрызыщIишэ и къару къызэрымыкIуэм ди планетэм и зы джабэр хишынурэ адрей и щIылъэныкъуэр зэщикъузэнущ (сингулярность). Ауэ щыхъукIи, а Iуэхум щIыгум и зэхэлъыкIэм къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу зригъэхъуэжынущ, псыхэр ямылейуэ къигъэукъубеинущ, унэхэм, лъэмыжхэм, нэгъуэщIхэми, я теплъэр нэджэIуджэ дыдэ хъуауэ, зыхригъэшынущ.
Астрономым и псалъэхэм ятетщIыхьмэ, тхьэмыщкIагъэр абдежми къыщыувыIэнукъым: мащэ кIыфIым и къару абрагъуэм ЩIы Хъурейр къызэрыридзэж щIагъуэ щымыIэу, тхылъымпIэ кIапэу иIуэнтIэнурэ зэхичэтхъэжынущ.
Къыхэдгъэщам дыщIигъу пэлъытэу, щIэныгъэлI-планетолог Ги Бен Мак мы Iуэхугъуэми гу лъыдегъатэ: гъунэгъу къыхуэхъуа мащэ кIыфIым дыщыпсэу планетэр зэрызэщикъузэнум къыдэкIуэу, и курыхым тепIэн папщIэу алъандэрэ телъа и «мэIури» зэхичэтхъэнурэ, плазмэ пщтырыщэу щIэгъэпщкIухьар щIыгум къытригъэлъэдэнущ, узытекIукI хъуну къыщызэтена тIэкIури зэрызэщIэткIукIыр нэрылъагъуу щIихъумэпэнущ.
Гравитацием и къару ин дыдэм езы планетэр, сабэ налъэ хуэдизи къыхимынэжу зэхифыщIэнурэ, пкъыгъуэжьейхэм ящыщу нэхъ цIыкIужьейхэм хуигъэкIуэжынущ, апхуэдэ дыдэуи зэхичэтхъэнущ ЩIы Хъурейр зэгъэщIылIа ди Дыгъэри, абы къедза адрей уафэщIхэри.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
