ЦIыxy хьэлэлу дунейм тетыр зыщышына зауэр 1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м къэхъеящ. Нэмыцэ фашистхэр ди щIым къихьащ ди къалэхэр, къуа­жэхэр щыс­хьырабгъу имыIэу зэт­рагъасхьэу, лэжьакIуэ мамырхэр, сабийхэр, лIыжь-фы­зыжь дэIэпыкъуэгъун­шэ­хэр ­гущIэгъуншэу зэтрау­кIэу, губгъуэм илъ гъавэр танк лъабжьэ­кIэ ирахыу, ди фабрикэхэмрэ за­водхэмрэ, еджапIэхэмрэ сымаджэщ­хэмрэ зэтракъутэу. Хэку зауэшхуэм и япэ махуэхэм къыщыщIэдзауэ ди адыгэ тхакIуэхэмрэ усакIуэхэмрэ я псалъэр хуаунэтIащ къэхъуа бэлыхьыр цIыхум тэ­мэму ягурыгъэIуауэ, я къа­ру псомкIи бий бзаджэм зэребэныным ахэр хузэщIэгъэуIуэным.

Зауэшхуэм теухуа тхыгъэхэм щIыпIэшхуэ шаубыд адыгэ литературэм. Зи Хэкум и щхьэхуитыныгъэр, и щIы­хьыр зэрыпхъуакIуэхэм зи псэм емыблэжу щызыхъума ди цIыху пэрытхэм я образ уардэ документальнэ тхыгъэхэм щызэфIэувахэр псэм дохьэ, гум къонэ, абыхэм яхэпщащ текIуэныгъэр зи фIыщIэ ­зауэлI мелуанхэм я гурылъ-гуращэхэр, я къарум, я зэфIэкIым и хэкIыпIэ ­хъуахэр, хьэл-щэн телъыджэ яхэлъахэр.
Зауэшхуэр къыхошыж ди адыгэ тхакIуэ зыбжанэм я тхы­гъэ­хэм. Абыхэм ящыщщ ди курс лэжьыгъэр зытеухуэжа КхъуэIуфэ Хьэчим и повесть «Мэзыр жыг зырызурэ зэхэтщ» жыхуиIэр. Мыпхуэдэ документальнэ тхыгъэхэм пэжагъ хэлъу къыщыгъэлъэгъуэжащ мин бжыгъэкlэрэ хэкIуэда сэлэтхэри, хэку иным и цIыху псоми зауаем и бэлыхьыр зэралъэIэсари. Зауэ зэманыр зыхуэдэр, нэ­мыцэ зэрыпхъуа­кIуэхэм ди щIыналъэр шаубыдам цIы­хум ятелъа гугъуехь­хэм­рэ хьэзабымрэ пэжу уи нэгу къы­щIагъэувэж зи гугъу тщIы тхыгъэхэм. Доку­мен­таль­нэ тхыгъэ дызытеп­сэлъыхьхэр щатха зэманкIэ зэтехуэркъым. Ауэ абыхэм пэжагъ хэлъу зи гугъу ящIыр гьащIэм щекIуэкIа Iуэхущ, абы хэта цIыхущ. Нэхъыщхьэу мы жанрым тет тхыгъэхэм тегъэщIапIэ яхуэхъур документхэрщ, архив материалхэрщ, лIыхъужьхэм я лэжьэгъуу, я цIыхугъэу щыта, дэ­­зэуа цIыхухэм я гукъэ­кIыжхэрщ.
А мафIаем и курыкупсэм хэта Нало Ахьмэдхъанрэ ­Къардэн Бубэрэ я повестхэм къащхьэщокI­ КхъуэIуфэ Хьэчим и «зауэ» про­зэр. ТхакIуэ лъэрызехьэу, критик IэкIуэ-лъа­кIуэу ди литературэм лъэ быдэкIэ хэтахэм ящыщщ КхъуэIуфэ Хьэчим. Абы и тхы­гъэ нэхъыфIхэр щызэ­хуэ­хьэса тхылъхэр «Эльбрус» тхылъ тедза­пIэм щIэх-щIэ­хыу­рэ къыщы­дэкIырт. Ар тхы­лъеджэхэм фIыуэ яцIы­хурт и документально-ху­дожес­твеннэ повестхэмкIэ, рассказ купщIафIэхэмкIэ, гумрэ псэмрэ дыхьэ усэхэмкIэ, очерк­хэмкIэ. КхъуэIуфэр зэрытхакIуэ Iэзэм къыдэкIуэу, ар республикэм и критик нэ­хъы­фIхэм хабжэрт. Ар анэ­дэлъхубзэми уры­сыбзэми зэхуэдэу фIыуэ ирила­жьэрт.
Хьэчим ящыщт зауэм и Iу­гъуэм­рэ гъуэзымрэ зи сабии­гъуэр ишыуахэм, зи сабиинэ ­къабзэхэр гын Iугъуэм щIи­сы­кIахэм. Ар лъэужьын­шэу кIуэдакъым. Лъэпкъ литературэм псэ хьэлэлкIэ хуэ­лажьэ тхакIуэ, уса­кIуэ, журналист Iэзэ, пэжыгъэм­рэ захуагъэмрэ я телъхьэ, хьэ­рэмагъ хэмылъу литературэм и курыххэм тэмэму, жьэнахуэу тепсэлъыхьыф критик КхъуэIуфэ Хьэчим и Iэдакъэм къыщIэкIащ зауэм теухуа тхыгъэ зыбжанэ. Абыхэм я нэхъыфI зыщ «Зауэм и IэпапIэхэр» тхылъыр. Тха­кIуэм зэрызиумысыжщи, абы и тхы­лъым къыщиIуатэ хъыбархэм къи­гупсысауэ зыри яхэткъым. А псоми гъа­щIэм и пэжыр я лъабжьэщ. Гум къонэж «Мэзыр жыг зы­рызурэ зэхэтщ» повестыр. Журналистыбзэ шэрыуэкIэ, гъэ­щIэгъуэну, удихьэхыу Хьэчим абы къыщеIуэтэж 115-нэ шудзэм и гъуэгуанэр къызэ­рапщытэжа щIы­кIэр.
Тхылъым и пэщIэдзэм зэры­щыжыIамкIэ, а тхыгъэм еджэхэм ящыщ гуэрхэр мэзым щIэмытагъэнкIи хъунущ. Ауэ къыжыIапхъэщ, мэз псори мэзкъым. Хьэчими мэзыр жыг зырызу ибжу щIэтауэ аракъым, атIэ абы гу ­къабзэрэ псэ хьэлэлкIэ, лIыгъэрэ ха­хуагъэкIэ гъэнщIа гъуэгу жыжьэ, гъуэгу хьэлъэ къызэпичащ. Езыр щIалэ дыдэу зауэм хиубыдащ. Зауэм и макъыр, и анэр зы­гъеиж гъыбзэм и гъусэу абы зэхихащ. Лажьи-хъати зимыIэ и анэр щIэкIауэ къызды­щIыхьэжым, бийм и шэм гъуэгур кIэщI къыщищIащ. Абы щыгъуэ Хьэчим илъэсищ ирикъупатэкъым. Дунейм къытенащ зэ­дэлъ­хузэ­шыпхъу зеиншэу. Адэр псэут. Ар зауэм Iут пэтми, абы и жьауэр къалъэIэсырт. Ауэ япэ дыдэу Хьэчимрэ и шыпхъумрэ къалъэIэсащ я нысэ Лолэ и Iэ гуапэр. Хьэчим и анэ биишэм IэщIихар Лолэ и IэплIэ хуабэм илъу унэм щIихьэжащ. Апхуэдэу щIалэу къэна сабийм мэзыр жыг зы­рызу зэрызэхэтыр, цIыхум жы­гым нэхърэ нэхъ къуэпс быдэкIэ зэпхауэ зэрызиIыгъыр дэнэ къыщищIар! ГъащIэм щызэблэкIыр лъагъуэ закъуэкъым. Абы гъуэгухэри щызэблокI. Хьэчим а къо­мыр хузэпычауэ къыщIэкIынкъым, ауэ абы псэ къабзэрэ гу хьэлэлрэ зыгъэлажьэ акъыл, а а­­къылым жыжьэу игъаплъэу нэ жан иIэти, зы жыг къилъагъури, мэз кIы­фIым кIуэцIрыплъыфащ. 
КхъуэIуфэр пэжым, цIыхугъэм, Хэкум лъагъуныгъэ яху­зиIэ цIыхухэм я телъхьэт. Дэ, абы нэхъ­рэ нэхъыжьхэми нэхъы­щIэхэми, хэт илъэгъуауэ пIэрэ цIыхум и гум телъ­ IэпапIэхэр? Зауэ бзаджэм и IэпапIэхэрщ лъэужь бзаджэ къытенауэ псоми ди гум телъыр. Ауэ Хьэчим и къалэмым къыщIэкIа тхыгъэ­хэм уакъыщеджэкIэ, а IэпапIэ­хэм уIэгъэ цIынэу зыкъызэIуа­хыж. Жэщри махуэри зэхэзыгъэзэрыхьыжыну хэту вагъуэ зауэм щIэ­бэнхэм нэлат ярыдегъэх Хьэчим, жытIэмэ дыщыуэнукъым. Ар тхылъеджэм нэхъ ­къезыгъэцIыхуар и документальнэ прозэрщ (повестхэр, очерк­хэр, рассказхэр). Хьэчим и тхыгъэхэм дагъэлъагъуж зауэшхуэм лIыгъэ щы­зэрахьэу, Хэкум и хуи­тыныгъэм зи псэр щхьэузыхь хуэ­зыщIа лIыхъужьхэр, я насыпым къихьу, псэ­зэпылъ­хьэ­пIэ псоми къелу, мафIэ лыгъейми пхыкIыу, текIуэныгъэри я нэгу щIэкIыу, псэууэ зи лъахэ кьихьэжа зауэлI шыщ­хьэмы­гъазэхэр. ТхакIуэр нэхъыбэу зэ­лэжьар тхыдэм, зауэ Iуэхум пыщIа, щэнхабзэм, литературэм теухуа­хэрщ.
ХЬЭНДЭХЪУ Азидэ.