Терезе тюбюнде белгисиз къабыр 
Бир жол Гайыланы Мурат, редакциягъа сёлешип, былай дейди: «Тереземи тюбюнде Уллу Ата журт урушну кезиуюнде асыралгъан совет аскерчини къабыры барды. Анам сау заманда анга къарап, тап халгъа келтирип, адам аягъы басмазча этип тургъанды. Ол дуниясын алышханлы мен да кёз-къулакъ болама. Алай башха аскерчиле бла бирге къабырлада тийишлисича асыралса, иги тюйюлмю эди, деп келеди акъылыма».

Андан сора Урушну, урунууну ветеранларыны Нальчик шахар биригиуюню таматасы Абдуллаланы Мустафа, аскерчиле, излеу ишле бла кюрешген бир къауум адам да ол юйге барабыз, кёребиз. Къабырны тёгереги темир чалдишчик бла бегитилип, къатында гюлчюкле да ёсе эдиле. Сора алайда асыралгъан аскерчини сюеклерин алып, Нальчикде орус къабырлада, башха солдатланы къатларында аскер хурмет бла асыраргъа деп оноу этиледи. 

Аны айта келгеним, Уллу Ата журт урушну кезиуюнде ёлюп, атлары белгисиз болуп тургъан аскерчилени табып, уллу хурмет бла асырау республикада бек биринчи 2011 жылда башланнган эди. Жаланда Минги тауну тийресинде окъуна 352 солдатны ёлюгю табылгъанды, аладан элли алтысыны аты тохташдырылгъанды. Ол иш бюгюнлюкде да тохтамагъанды.
1943 жылны 17 февралында совет альпинистлени къаууму бек къыйын ёрлеуге чыгъадыла. Ол заманда ала Минги тауну эки тёппесине да Совет Союзну байракъларын орнатхан эдиле. Ары дери уа Кавказ ючюн къанлы къазауат баргъанды. Аны юсюнден бизге «Элбрус мемориал» излеу отрядны башчысы, устаз Тилланы Фатимат тынгылы хапар айтханды.

Ала уа жашаргъа сюе эдиле
Хасанияда терезе тюбюнде асыралгъан аскерчи ким болгъанын, жарсыугъа, тохташдыралмагъандыла. Алай жанында уа окъ тешген белгиси сакъланнганды.
Минги тауну сыртларында табылгъан ёлюкледен бирини уа къоюн хуржунунда 15 эмда 20-капеклик ахчала акъ къол жаулукъчукъгъа чёргелип табылгъан эдиле. Аны тапханла айтханнга кёре, ала къаннга боялып эдиле. Сейир тюйюлмюдю, адамны къан ызы аллай бир жылны ичинде сакъланнганды. Сёзсюз, Хасанияда асыралгъан, Минги тауну сыртында ёлюклери табылгъан жашлагъа эримей болмайса. Бийикледе уруш этген къызыл аскерчилени бек таматаларына жыйырма жети жыл бола эди. Фатимат айтханнга кёре, аланы ёлюклери ала онбеш минут мындан алгъа ёлгенча сакъланнгандыла. Сёзсюз, ала барысы да жашаргъа, юйлерине хорлам бла къайтыргъа мурат этгендиле.
«2011 жылда жылы болуп, къар иги да эрийди. Ол заманда уа канат жолну ишлеген къурулушчула биринчи кере Минги тауну ол тийресинде болгъан къазауатда жоюлгъанланы ёлюклерин, сауутларын, письмоларын, къызыл аскерчини китапчыкъларын, дагъыда алагъа ушаш затларын да тапхандыла.

Алайлада фашистлени тау бригадаларыны кереклери да болгъандыла: зарфха ургъан машинка, къызыл печь. Ала бюгюн да хайырланылырча тап сакъланнгандыла»,-дейди Тилланы Фатимат.

Андан сора 2012 жылда Фатимат, аны биргесине бу огъурлу иш бла кюрешгенле, ол жерледе жашагъан Непеланы Магомет, Журтубайланы Хусей, Теммоланы Зейтун, Тилланы Юсюп, Курданланы Омар эмда башхала «Мемориал Элбрус» жамауат излеу отряд къурагъандыла. Бюгюнлюкде ала 133-ден аслам къыйын экспедицияда болгъандыла, мингле бла тарых магъаналы затла тапхандыла. Аланы Терс-Къолда школну арбазында, Къабарты-Малкъар къырал университетде, кадет школ-интернатлада, дагъыда кёп башха жерледе да кёргюзтгендиле.
«Битеу излеу ишлени отрядны къаууму эмда энчи хазырланнган аскерчиле бардырадыла. Бизде волонтёрла жокъдула. Нек дегенде Минги тау - къыйын къаяды, излеучюле бирде терен бугъойлагъа тюшедиле, аладан ёлюклени чыгъарадыла. Аланы ишлери бек къыйынды, къоркъуулуду, аллай жумушну ким да этип къояллыкъ тюйюлдю»,-дейди отрядны башчысы.
Экспедициягъа чыгъардан алгъа Фатимат энчи маршрут листле жарашдырады. «Ала Подольскде Къоруулау министерствону ара архив материалларына тийишлиликде къураладыла. Алада Элбрусда къазауатха къатышханланы тизмеси берилгенди. Анда 381 тукъум ат барды», - деп да къошады мени ушакъ нёгерим.                            

«Эдельвейс» 
Немислиле Ставропольну, Армавирни эмда Майкопну алгъандан сора, Къабарты-Малкъаргъа келип, 1942 жылда Европаны бек бийик таууну эки тёппесине да кеслерини фашист штандартларын орнатхан эдиле. Бек алгъа уа душман «Онбиреуленни ышыгъын» бийлейди, айгъа жууукъ заманны ол тийрени контрольда тутханды.

Ол жыл лейтенант Гурген Григорьянцны ротасы Минги таугъа барады, немислилени андан жокъ этерге деген буйрукъну толтурургъа. Тарыхчыла айтханнга кёре, кючле тенг тюйюл эдиле. Григорьянцны солдатлары хазна къалмай барысы да алайда ёледиле. Гургенни кесин да иги кесекге дери тапмай тургъандыла. 2015 жылда уа аны ёлюгю Минги тауну сыртында табылгъанды. Аны этинде болгъан татуировкаларындан таныгъандыла.

Ол эки аягъына жаралы болгъанындан сора да: «Ура!», «Алгъа, Сталин ючюн!» деп чакъырып тургъанды солдатларын къазауатха.
«Мен бу оруслуланы ангылаялмайма: бизни хорлаялмазлыкъларын да биле тургъанлай, толкъун-толкъун болуп, чыраннга кеслерин ата эдиле. Адамларыны кёп къорагъанларына да къарамай, чабыууллукъларын тохтатмай эдиле»,-деп эсгере эди артда тау дивизияны капитаны Хайнц Грот.

Болсада юч айдан немислилени Кавказдан, итленича, къыстагъан эдиле. Таулада ёсген ариу гюл «Эдельвейс» фашист операцияны белгиси болгъан эди. Алай ол алагъа бек къужур бошалгъанды: сау къалгъанла артха кетгендиле, кёплери да ахыр солууларын ол тийреде тапхандыла.
1943 жылны 17 февралында уа совет альпинистлени отряды Минги таугъа чыгъып, немисли штандартланы атып, Совет Союзну байракъларын орнатады.
   
Тарыхлы Минги тау
Элбрусда кёп зат Уллу Ата журт урушну эсге тюшюртеди. «Мир» станцияда «Минги тауну тийресин къоруулай жан берген жигитлеге» эсгертме сюеледи. Аны юсюнде Совет Союзну Жигитлерини атлары жазылыпдыла. Къатында уа дунияны башында бек бийикде биринчи кере къуралгъан музей барды. Туристле мемориалны, музейни да жокъламай кетмейдиле. Былтыр а анда Уллу Ата журт урушха жораланнган майдан ачылгъанды. Ол къыралда бек бийикде орналгъан тарых-турист магъаналы объектди. Аны кесин да РФ-ни Кавказны айнытыу институту къурагъанды.

«Ол Хорламны 80-жыллыгъына жораланнган уллу проектни бир кесегиди. Бек алгъа 1942 жылда ол тийреде болгъан къазауатла бла байламлы жаяу жолла, андан сора уа майдан ишлерге келишгенбиз. Алайгъа келгенле суратха тюшерге эмда ол къыйын айланы юсюнден кёп билирге боллукъдула. Биз ол заманланы Къабарты-Малкъарда жашагъанла эмда бери къонакъгъа келгенле эслеринде тутарча этерге сюебиз»,-дегенди РФ-ни Кавказны айнытыу институтуну маркетинг департаментини директору Валерий Желателев.

Минги тауну тийресин кёп миллетлени келечилери къоруулагъандыла. Аланы араларында эбизеле, дюгерлиле, оруслула, эрменлиле да бар эдиле. Ол жерли адамла уа алагъа къолларындан келгенича болушлукъ этгендиле. Сёз ючюн, Тегенеклиде Хаджиланы юйюрлеринде къызыл аскерчилеге деп ашарыкъ затла, жылы кийимле да жыйышдыргъан пункт болгъанды, деп хапарлаучудула ол тийреледе жашагъанла. Адамла, немислиле жууукъда болгъанларына да къарамай, къоркъмай, ол ишлени этгендиле. Уруш жыллада уа аланы ким къорууларыкъ эди. 

Холаланы Марзият.