Текуланы Ханапийни жашы Амырбий – Къабарты-Малкъарны бла Къарачай-Черкесни халкъ артисти, КъМР-ни, КъЧР-ни, Ингушетияны, Шимал Осетия-Аланияны сыйлы артисти – бюгюнлюкде искусство бла бирге маданиятны законла бла жарашдырыу жаны бла жууаплы ишни толтурады. Ол КъМР-ни Парламентини 7-чи чакъырылыууну депутатына сайланнганды, Маданият, граждан обществону айнытыу эм информация политика жаны бла комитетге башчылыкъ этеди.
Россейде Парламентаризмни кюнюню аллында аны бла депутат ишни энчиликлерини, комитетни борчларыны, ёсюп келген тёлюню юйретиуню юслеринден ушакъ этгенбиз.
- Амырбий Ханапиевич, депутатны ишине киришалгъанмысыз?
- Парламентни жангы чакъырылыуу экинчи сессияны ишлейди. Алай депутатла кёп тюрлю жыйылыулагъа, жумушлагъа къатышадыла, президиумну тюбешиулери боладыла, мен алагъа барысына да тири къатышама. Бир жол Парламентде кёп заманны ишлеген депутатладан бири, сен жангы келгеннге угъай, арабызда кёп жылланы ишлегеннге ушайса, дегенди.
- Сиз таматалыкъ этген комитет къаллай жумушланы тамамлайды?
- Баш борчубуз – жууаплы бёлюмню ишин жалчытхан, игилендирген, кемчиликлени кетерген законла жарашдырыуду. Биз Маданият, Миллетлени ишлери эм жамауат проектле, Цифралы айнытыу министерствола бла байламлыкъда ишлейбиз.
Сёз ючюн, бу кюнледе «Къонакъбайлыкъ» проектни ачылыууна къатышхан эдим. Бу тёре уа кавказ халкъланы къанындады. Таулу юйде къонакъ эм сыйлы адам болгъанды. Бюгюнлюкде бу проект миллетлени араларында шуёхлукъну кючлеуге бурулупду. Аны кенгертип, битеу къыралгъа да жаяргъа боллукъ эди, ол кёп миллетли Россейни халкъларын бирикдирирге себеплик этерикди.
- Шёндю къаллай законланы жарашдырыу бла кюрешгенигизни юсюнден айтсагъыз эди.
- «КъМР-де Хорламны Байрагъыны копиясын жюрютюуню юсюнден» республикалы законну 2-чи эм 3-чю статьяларына тюзетиуле хазырланадыла. Дагъыда «Маданиятны юсюнден» республикалы законну 36-чю статьясына тюзетиуле этиледиле.
Биринчи документни юсюнден айтханда, ол Хорламны Байрагъыны копиясын хайырланыргъа жарагъан кезиулени кенгертиу бла байламлыды: муниципал даражада, жамауат организацияла бардыргъан жумушлада. Ол а Уллу Хорламны 80-жыллыгъын белгилеген жылда артыкъда магъаналыды. Бюгюнлюкде документ праволу жаны бла тинтиуледен ётеди.
Уллу Ата журт урушда жууукъ адамын тас этмеген юйюр болмаз. Мени атам да фронтда душман бла къазауат бардыргъанды, эки кере жаралы болгъанды. Совет халкъ Хорлам ючюн артыкъда уллу багъа бергенди – 27 миллион адамны жашауун. Бизни халкъ душманны ууатып, фашизмни уясына дери къуугъандыла. Европаны эркин эте, хар къыралда да, бек аздан, 200-300 минг аскерчи жан бергендиле. Бу затланы унутургъа, тарых шартланы тюрлендирирге, жангыдан жазаргъа къояргъа жарамайды.
Комитет миллетле аралы болумланы, асламлы информация органланы ишлерин къурау, цифралы айнытыу соруулары бла да кюрешеди. Манга бу жумушла жангыдыла деп айталмайма, Парламентге сайланнгынчы да республиканы жамауат-политика жашаууна тири къатышып тургъаным себепли.
- Шёндюгю заманда ёсюп келген тёлюню юйретиу артыкъда жууаплы ишди.
- Тюз айтаса, совет къырал чачылгъандан сора Ата журтха сюймекликге юйретиу унутулуп къалгъан эди. Ата журтну сюймеклик, анга къуллукъ этиу – сыйлы ишди. Президент Владимир Путин, къыралны оноучулары, регионлада власть органла бу соруугъа эс буруп башлагъандыла. Депутатла, аланы араларында мен да, патриот жумушлагъа бурулгъан ишге тири къатышабыз. Бу ишни арасында бюгюн къыралыбызны энчи аскер операцияда къоруулагъан жашларыбызгъа депутатла этген болушлукъну белгилерге сюеме.
Жаш тёлю бизни келир жашауубузду. Шёндюгю заманда уа бизни халкълагъа ушамагъан тёрелени сингдирип, жамауатны ичинден чачаргъа, халкъларыбызны ёмюрлени теренинден келген адетлерин унутдурургъа, алай бла уа аланы акъылларын тюрлендирирге умутла бардыла. Битеу бу иш къыралыбызны къарыусуз этерге бурулгъанын барыбыз да иги ангылайбыз.
Ата-бабаларыбыз ёмюрлени теренинден къурап келген тёрели хазнагъа жетген жокъду! Биз а аны ёсюп келген тёлюге юйретирге борчлубуз. Ол мурат бла къыралда юйюрню даражасын кётюрюуге бурулгъан жумушла толтуруладыла – законла ишлейдиле, социал болушлукъ этиледи, тёлеуле бардыла.
- Министерствола бла байламлыкъланы юслеринден айтхансыз, алай чыгъармачылыкъ биригиулеге болушаламысыз? Алада жетишмеген затла аз тюйюлдюле.
- Чыгъармачылыкъ коллективни ишине къошулургъа эркин тюйюлбюз, ол белгилиди. Жаланда кемчиликни, жетишмеген затны закон бла жалчытыргъа керек эсе, къатышабыз. Былайда юлгю келтирирге да боллукъма. Къабарты-Малкъарда симфония оркестрге струнный инструметледе сокъгъан устала жетишмейдиле, аланы ёсдюрген, юйретген профессионал школ да жокъду. Бу жарсыуну юсюнден Музыка театрны оноучуларындан бла оркестрден тилек келген эди.
Татьяна Егорова, Нина Емузова бла бирге, бу сорууну сюзюп, болушлукъну амалларын, башха субъектлени сынауларын тинтген эдик. Къыралда музыкалы инструментлеге фахмулары болгъан сабийлеге интернат къурап, анда окъутадыла, аланы белгили артистле юйретедиле.
Бизде да «Кюн шахар» академияда ол жаны бла класс ачаргъа мурат барды. Аны айтханым, комитетни жууаплылыгъында болгъан сорууланы тамамларгъа себеплик этебиз.
-Башында да бир ненча кере сагъыннгансыз халкъны тёрелерин, тарых хазнасын сакълауну магъанасыны юсюнден. Бизни республикада болгъан эсгертмелени сакълау жаны бла жумушла уа бардырыламыдыла?
- Бу жаны бла бир ненча закон къабыл кёрюлгенди. Ол санда 2024 жылда кюз арты сессияда «КъМР-ни халкъларыны маданият хазналарыны (тарых эм маданият эсгертмеле) объектлерини юсюнден» законну 13-чю статьясына тюрлениуле кийирилип, документ къабыл этилгенди. Жай сессияда уа белгиленнген законну 3-1-чи эм 13-чю статьяларына тюрлениуле кийирилип, КъМР-ни Башчысы анга къол салгъанды.
Ала тарых эсгертмелени сакълау ишни къурауну женгиллетиуге, законну жорукълары къалай толтурулгъанларына контрольну къатыландырыугъа бурулупду. Дагъыда эсгертмени тийрелерин белгилеуню, аланы тёгерегинде къурулуш ишлеге, эсгертмени бузаргъа боллукъ башха жумушлагъа чекле салыуну жорукълары да бардыла.
Тарых эсгертмеле ачыкъ этилгенлерин белгилерге сюеме. Алгъын ала букъдурулуп, жашырын этилип тургъандыла, ол а сакълау жумушлагъа уллу чырмау эди. Энди уа Россейни къайсы регионунда къаллай тарых эсгертме болгъанын билирча мадарла бардыла. Ол а инвестицияла салыргъа себеплик этеди. Былайда сёз коммерциялы болмагъан жумушланы юсюнден барады. Бу иш а эсгертмелени келир тёлюлеге сакъларгъа болушады.
- Сиз акъыл этгенден, республикада маданият 15 жылдан къаллай боллукъду?
- Алгъын заманда школ неда саулукъ сакълау учреждение ачылса, уллу къууанч болгъанды. Аны жамауат жыйылып ачханды, ол ма алай магъаналы иш эди. Шёндю уа бир къарагъыз, жылгъа ненча социал магъаналы объект ишленеди. Жангылмай эсем, ахыр тёрт жылны ичинде маданиятда 186 объект ишлетилгенди неда тынгылы жангыртылгъанды – Маданият юйле, библиотекала, искусство школла, алача башхала. Онбеш жыл сакъларгъа да керекмейди, маданиятда, спортда, билим бериуде, саулукъ сакълауда тюрлениуле, айныу шёндю да барадыла.
Былайда кадрла бла жалчытыуну юсюнден сорургъа боллукъсуз. Бу кемчилик битеу сфералада да барды. Алай къырал бу соруугъа да бурады эс. «Земский доктор» программа белгилиди – элледе ишлеген врачлагъа болушлукъгъа ахча тёленеди. Ол а жаш адамланы ишлерге кёллендиреди, аны бла бирге элде адамлагъа саулукъларына багъаргъа онгла береди.
Бу программача мадарла кийирилип, маданиятда, спортда, билим бериуде жаш кадрланы кёллендирирге амал барды. Аны юсюнден КъМР-ни Башчысыны Парламентге Посланиясында айтылады. Жумушла уа эллерибизде жашагъанлагъа тенг онгла къураугъа бурулупдула. Бу ишни хайырлылыгъын жууукъ заманда кёрюрбюз деп ышанама.
- Законла жарашдырыу – жууаплы ишди. Депутатха сайланнганыгъыз сизни тюрлендиргенмиди?
- Мен кесими бир заманда да башхаладан бийикге салмагъанма, болушлугъум керек болгъаннга угъай демегенме. Бюгюн а жырчыла, искусствода къуллукъ этгенле бла байламлыкъла алгъындан да терен, жумушакъ болгъандыла дерчады.
- Депутатха сайланнганлы кёп заман озмагъанды – эки сессия ишлегенсиз. Алай келир чакъырылыугъа да айырылыгъыз деселе, унарыкъмысыз?
- Билмейме, бу усталыкъны жашырынлыкъларына энди юйрене келеме. Заман кёргюзтюрюкдю мындан ары къалай боллугъун. Парламентни депутатлары, комитетлени башчылары, Парламентни Аппаратыны таматасы Наталья Фокичева, спикер Татьяна Егорова да не сорууда да болушадыла, юйретедиле, тилегинги бир жанына бир заманда да салмайдыла. Быллай билеклик ючюн барысына да жюрегимден ыразылыгъымы айтыргъа сюеме.
- Бизни ушагъыбыз Россейде Парламентаризмни кюнюню аллында чыгъады. Депутатлагъа къаллай алгъыш этерге сюесиз?
- Депутатла барысы да жамауат жашаугъа къатышадыла, президиумда хар законну проектин да сюзедиле, законла къалай ишлегенлерине къарайдыла. Быллай тирилик, бир бирге себеплик андан ары айнырын тежейме. Биз тамамлагъан иш республиканы айныууна, адамлагъа солургъа, ырахатлы жашау этерге, экономиканы игилендириуге бурулупду да, ала барысы да хайырлы болурларын тилейме.
Ушакъны Тикаланы Фатима бардыргъанды.
Суратны Артур Елканов алгъанды.
