Къабарты-Малкъарда Май районда Ново-Ивановское элни тарыхы 1885 жыл бла башланады. Аны Россейни Полтава областындан кёчюп келген оруслула къурагъандыла. Архивде сакъланнган, 1891 жыл бла белгиленнген къагъытлада анда жыйырма жети юйюр жашайды, деп айтылады. Бюгюн ол элде 2200-ден артыкъ адам жашайды. Аланы араларында оруслула, малкъарлыла, тюрклюле, къабартылыла да бардыла. Таулуланы санлары юч жюзге жете барады – анда бизден 102 юйюр барды.
Алгъаракъда белгили болгъаныча, анда жашагъан сабийле ана тиллеринде окъумагъандыла. Ол ишни юсю бла бир къауум таулу жаш, меценат Локияланы Рашидни башчылыгъында, айлана-жюрюй, анда школда сабийлеге ана тилде дерсле барырча этгендиле. Бир жыл мындан алгъа жашла ол ишни къолгъа алгъанларында, анда жашагъан бир устаз тиширыу: «Сабийлени къайгъыларын кёрюп, бу ишни юсю бла айланасыз да, сау болугъуз, сау айланыгъыз. Алыкъа школда ставка тохташдырылмагъанды деп сылтаула чыгъадыла, алай эсе, мен ол ишни хакъсыз окъуна этейим», – дегенди. Ол хапарны эшитгенлеринде, кёпле ыразылыкъларын айтхандыла анга.
Бу кюнледе анда болуп, бир къауум адам, ол санда Локияланы Рашид, журналистле Османланы Хыйса, Ахкёбекланы Аслан, Мусукаланы Сакинат, ана тилден бла адабиятдан ол башында сагъынылгъан устазны ачыкъ дерсине къарагъанбыз.
Ол устаз Жаппуланы Лейляды, Шауаланы Хамитни къызы. Ол Къазахстанда Джамбулда «Красная звезда» деген элде туугъанды. Бусагъатда алайны аты Таласды. «Биз Ата журтха кеч къайтханбыз. Атабыз ауушхандан сора, аны осуяты алай болуп, анабыз, Энейланы Мазанны къызы Жансурат, сабийлери бла 1973 жылда кёчгенди бери. Мен ол заманда 5-чи классха бара эдим. Жанхотияда тохтагъанбыз. Юч сабий бола эдик: къарындашларым Алий, Илияс, сора мен. Алий дуниясын жашлай алышханды. Илияс а Элбрусда аскер махтаулукъну музейинде ишлеп турады», – дейди Лейля.
Школну бошагъанлай, ол Пятигорскде тыш къыраллы тиллени институтунда ингилиз тилни бёлюмюне кирип, аны бошагъанды. Къарачай шахарда филология институтда да окъугъанды. Урунуу жолун Лашкутада сабий садда башлагъанды.
Жаппуланы Сулейманны жашы Зулкъарний бла бир юйюр къурагъанлы уа, ол Ново-Ивановское элде жашайды. Ала жаш бла къыз ёсдюргендиле.
«Сабийле да аякъланнгандан сора, 2013 жылдан бери ишлеп тургъанма школда. Алгъаракъда уа кетип къалгъан эдим. Былай-былай деп бу жашла келгенде уа, сюйюп къайтханма школгъа. Мен малкъар тилден бла адабиятдан дерсле берген сабийлени саны отуз бешди. Гитчеле, уллула да бардыла. Ана тиллерин иги билмеселе да, сюйюп жюрюйдюле», – дейди Лейля.
Аны ачыкъ дерсине келген къызчыкъла миллет кийимле кийип эдиле. Дерсде устаз малкъар халкъны миллет адетлерини-тёрелерини юслеринден айтханды. Ол затха этгенча, класс отоу алдан окъуна жасалып эди. Гитче музей ачханды Лейля Хамидовна анда дерге боллукъду: къумгъанла, кюпес, парча, гюлменди, кишмир, мухарске, чилле жаулукъла, къатапа къаптал, гуржабала, эшилген не кийизден этилген затла, таулу бешик, аякъ урчукъ…
Сабийле мастер-класс этип, жюнню тарап, ийирип да кёргюзтгендиле, таулу кийиз тамгъалары болгъан белгиле, илляула этгендиле. Бешикге къагъанакъны тау адетде къалай салгъанларын кёргюзтюп, бёлляула айтхандыла, ол кезиуге керек алгъышланы къатлагъандыла. Дагъыда ала таулулада жангы туугъан сабийге этилген къурманлыкъда саналгъан сыйланы юслеринден айтып, аланы да кёргюзтюп, ала къалай берилгенлерин санагъандыла.
Кёрмючде кёп китап да бар эди. Аланы араларында Къабарты-Малкъарны тарыхындан хапар айтханла, маданиятын, санат жетишимин кёргюзтгенле да. Китапладан бирин ачып, эртте таулу къызла омакълыкъгъа кийиучю бел бауланы бла кямарланы кёргюзтюп, устаз аланы юслеринден сабийлеге хапар айтханды. Ала уа устазларын, къонакъланы да ариу тепсеп къууандыргъандыла. Ол къысха дерсде устаз окъуучулары бла бирге ариу адетлерибизни айта, къонакъбайлыкъны, тенгликни, таматагъа этилген сыйны санап, алагъа аталгъан нарт сёзлерибизни да эсгергенди.
Дерсге школну директору Елена Владимировна Хиврич, аны орунбасарлары, устаз Жашууланы Фатима да къатышхандыла. Елена Владимировна келген къонакълагъа ыразылыгъын айтханды. Локияланы Рашид: «Жарсыугъа, хар жети сагъатдан жер юсюнде бир тил тас болады, дейдиле ол ишни тинтип кюрешгенле. Юнеско кете баргъан тиллени тизмесине малкъар, къабарты тиллени да къошханды. Алай эсе уа, бизни къолубуздады аны жашауун созар амал этиу. Кесин таулугъа санагъан адам ана тилин, халкъыны адет-тёрелерин, тигиу этген, кийиз ийлеген дегенча затланы билирге керекди», – деп, сабийлени ана тиллерин, миллет сыйлы кёрген, минг жылла бла къурагъан адет-тёресин, аны къол усталыгъын да иги билирге, жюрютюрге чакъыргъанды.
Мусукаланы Сакинат сабийлеге таулу халкъны Энейланы Тимурча билимли, Къулийланы Къайсынча фахмулу, дуния таныгъан адамлары болгъанларын эсгертип, сабийлени билим алыргъа, не тюрлю усталыкъны да билирге чакъыргъанды. «Дуния башында адам не затны тас этсе да, билим бла усталыкъ аны биргесине турадыла. Къыйын кюнюнде ол затла адамгъа къалай жарагъанларын а кеси жашауубузда кёргенбиз. Ана тилни юсюнден айтханда уа, ол миллет тарыхын сакълагъан кючдю. Бизни жашауубузну андан ары жазылыуу сизни, жаш тёлюню, къолугъуздады», – дегенди ол.
Кертиланы Сакинат
