Малкъар халкъны къол усталары не заманда да болгъандыла. Ата-бабаларыбыз хайырланнган агъач къашыкъладан, табакъладан башлап, къыптыгъа, бичакъгъа дери да аллай адамла жалчытхандыла миллетни керегин. Бюгюн, ол затлагъа атап, эслилерибиз фестивальла, кёрмючле да этедиле. Кёп жылладан бери «Къулийланы Къайсыннга жюз атлам» атлы маданият фондну таматасы Тетууланы Хадис бардыргъан, тёрели болуп къалгъан «Алтын къол» фестиваль анга шагъатды.
Бу кюнледе Россейни халкъ устасы, жазыучу, музыкант, КъМР-ни сыйлы маданият къуллукъчусу Мокъаланы Аллахбердини жашы Владимир 75-жыллыкъ юбилейин белгилейди.
Жашлыкъ
Ол Уралда Свердловск областьда Курьи элде туугъанды. Атасы – къашхатаучу Аллахберди, артда «РСФСР-ни школуну сыйлы устазы», «Халкъ жарыкъландырыуну отличниги» деген сыйлагъа жетишген устаз, ары уруш заманда тюшгенди. Аны аллай билими болгъанын билип, тилеп, школгъа алгъандыла. Ол анда орус адабиятдан бла орус тилден окъутхан Анна Ивановна Лескина бла бир юйюр къурагъанды.
Малкъар халкъ кёчгюнчюлюкден къайтханда, ала да юч сабий бла – Валерий, Татьяна, Владимир – Ата журтха келгендиле. Аллахберди мында педагогика училищени директоруну орунбасары, 9-чу, 13-чю школланы директору, Устазланы билимлерин ёсдюрген институтну география кабинетини таматасы болуп ишлегенди. Анна Ивановна уа орус тилден бла адабиятдан устаз эди. Ала иги библиотека жыйгъанлары бла байламлы сабийле гитчеликден окъуна окъургъа сюйгендиле.
Шёндю искусстволаны А. Л. Ткаченко атлы сурат музейинде баш сакълаучу болуп ишлейди.
Хунер
Мокъаланы Владимир агъач, сюек жонуп, топуракъдан неда башха затдан да сейир ишле этеди – музыка инструментле, сууукъ уруш сауутла, кюбюрчекле, бешикле, алгъыш аякъла, табакъ-къашыкъ, ючаякъ стол, шинтикле, чырахтанла, агъач сынжырлы мюйюзле… Къайсы бирин санагъын? Аллах аллай фахму берген бир насыплы адамла боладыла, ол аллайладанды.
Агъач бла ишлерге бек сюеди Владимир. Бирде ушакъ эте келгенибизде, ол: «Агъач бла ишлеген манга тынчды. Мен аны жылыуун, къылыгъын да сеземе, – деген эди. – Хар ёсген затны да, Аллах жаратхан затны, жаны барды. Ол себепден мен сау терекни кесмейме. Кесилип, къуруп, атылып тургъанны уа жаны бла озалмайма. Анга, болалгъанымча, экинчи жашау берирге кюрешеме. Кёпле амалсыздан кеседиле тереклени, аладан кечгинлик тилегенле да боладыла, онгларын ангылатып».
Володяны этген ишлерин а кёргенле барысы да жаратадыла, алада ата-баба тагыларыбызны эслейдиле. «Алдан билемисе бу тёммекден не ол, не бу затны ишлерге боллукъду деп?» – соргъанымда, «Билмейме, къарай барсанг, агъач кеси ангылатады не болургъа сюйгенин», – деген эди керти художникни ётюрюксюз тилинде.
Мокъа улуну ишлерине къарасанг, ала хапар айтадыла: бири – мудах, шош, бирсилери – жылтырай, кюле. Алай а барысында да малкъар халкъны тини, ызы, солууу эсленеди.
Адабият сабаны
Мокъа улу орус эм малкъар маданиятланы адамыды. Биринчи кере аны назмулары, ол ючюнчю классда окъугъанда, «Пионерская правда» газетде басмаланнгандыла. Бюгюн окъуучула аны «Спасение», «Черное окно», «Сон во сне», «Кругами Кроноса», «Два истока» деген назму эм «Боборика», «Сонные воды», «Мальчик без времени» атлы проза китаплары бла шагъырейдиле.
Поэзиясыны юсюнден айтханда, Владимирни назмулары макъам бла тууадыла – поэтни музыка бла байламлыгъы къайдан эсе да теренден келип, назмуларын оюмлу, тизгинли этгени окъуучугъа туура болуп турады. Сёз ючюн, бир назму жыйымдыгъына Владимир «Два истока» деп атагъанды. Ол энчи белгиди – Мокъа улу орус эм малкъар культураланы сохтасыды.
Владимир кёп затны юсюнден сагъыш этеди. Сёз ючюн, бир назмусунда жашауну терк тюрлене баргъанына жарсыйды:
Шахарымда бир аз эски орам,
Башха жерни жангылыгъы алгъанды.
Къачхы къурулугъу басып, алам,
Бетон болуп, бийиклеге тартханды.
Тини кетди. Жашау, учуп бара,
Алгъын къууанчларын артха бурады,
Жаннет тургъан хауа айрыкамда,
Межгит угъай, факъыр юйчюк турады…
Аны прозасы да энчи тил бла жазылгъанды. Сёз ючюн, «Боборика» автобиографиялы романды. Анда сабийни уллу дуния бла къалай танышханы бек хычыуун тил бла айтылады. Анда аллай теренлик барды, кесинг алайда болуп, ол орус элде таулу кишини, жашчыкъны атасыны, Ата журтуна тансыкълыгъы, сабий билмей, алыкъына кеси да ангыламай тургъанлай, хауада айланнганын сезесе. Аны тёгерекде бары да кёредиле. Юй бийчеси тынгылайды, алай тынгысызды. Малкъар халкъны кёчюргенде, устазны, школда ишинден чыгъарып, агъач къырыргъа иедиле… Сабийле уа, башхалача, ойнайдыла, ёседиле. Артда уа айтырыкъдыла, биз атабыз, аны атасы да, къарт атабыз да жашагъан жерни, ол халкъны адамларыбыз деп.
Авторну таурухлау усталыгъы бирси проза китапларында да сакъланады. Сёзю – ангылашымлы, тили – ариу, хапары сейирдиле.
Не тюрлю жанрны алсанг да, Владимирни жазгъаныны ёзеги философия магъаналыды. Аллахдан келген ангы, оюмлары жаратадыла аланы. Сора дагъыда бир энчилиги барды Володяны чыгъармачылыгъыны: сени сагъышларынгы къайтарады жазгъаны.
Музыкада
Владимир гитарада бек аламат ойнайды. Тынгылап турсанг, эрикмейсе. «Атам, анам да бек сюйген инструментди бу. Мен да сабийлигимде окъуна юйреннгенме. Элли жыл мындан алгъа, кёплени эслеринде болур, студентлени, башха жаш адамланы да айырылмаз нёгерлери эди ол. Хар бир арбазда ишден, окъуудан солугъан жаш тёлю аллай музыкантланы тёгереклерине жыйылгъанды. Таматала да аланы согъууларына, жырларына тынгылагъандыла, – дейди ол. – Курьяда уа къобузубуз да болуучу эди налмас ташлары бла. Мен аланы алай багъалы затла болгъанларын билмей, мен не, таматала да билмей эдиле, ол ташчыкъланы къобарып, ичи къуру къаурачыкъгъа атып, юфгюрюп, сабийлеге атып ойнагъанма».
Володя Нальчикде биринчи къуралгъан «Виарентус» бит-группада ойнагъанды. Аны профессионал музыкант болургъа умуту жокъ эсе да ол заманда, музыка инструментлеге сюймеклиг а жюрегинден бюгюн да кетмегенди. Ноталаны да кеси аллына юйреннгенди. Аны аламат техникасы барды – ол къыл къобузун адамны жюрегине ушатып къойгъанды: къууанады, таралады, ангылайды, илхам береди.
Ол сюймеклик Мокъа улунда башха усталыкъгъа хунер да туудургъанды – аны музыка инструментлени устасы этгенди – айтханымча, къыл къобуз, жыя къобуз, сыбызгъы да чыгъадыла аны къолларындан.
Былайда дагъыда бир шартны белгилерге сюеме, ол не иш этсе да, жанында гитарасы турады. Ойнаргъа да кеси этген инструментледе сюеди.
Ийнаныу
Володяны не тюрлю чыгъармачылыгъында да Бир Аллахха ийнаныуу бек алдады. Ол авторну битеу да поэзиясына, музыкасына, сурат, къол ишлерине да жарыкъ тёкгенлей турады. Ачыкъ адамды Володя, тазады, жандауурлуду. «Аллахны аллында адамны борчу недеди дейсе?» – деп соргъан эдим анга бирде. «Не тюрлю болумда да тюзлюк излеу, къартха, къарыусузгъа болушлукъ этиу, жандауурлукъ, халаллыкъ… – аланы бары да Аллахдан келген, жашауну жашау этген затладыла. Аланы жер юсюнде сакълау, аланы ибилисни къара кючюнден къоруулау – ол къайсы динни жюрютген адамны да борчуду», – дейди Володя.
Ол айтханнга кёре, жюрегинде Аллахы болмагъан бир ишде да керти уста болалмайды, ич дуниясында орналгъан рухий адамны кючлю, илхамлы этеди, чыгъармачылыкъ бийигине чыгъарады.
Жетишимле
Биринчи кере Володя ишлерин жамауатха 1992 жылда Нальчикде тюрк миллетлени «Эрирей» атлы халкъла аралы фестивальлары баргъанда кёргюзтгенди. Андан арысында ол жюзден артыкъ экспозициягъа къатышханды, бир ненча энчи кёрмючлери да болгъандыла Нальчикде, республиканы башха шахарларында, Къарачай-Черкесде да.
Аны бла бирча тыш къыраллы искусствоведле да чакъыргъандыла аны кеслерине, тюрлю-тюрлю къыралланы музейлеринде экспозицияларын кёргюзтгендиле. Аны ишлери Сирияда, Германияда, Скандинавияда, Тюркде, Америкада, Грецияда, Россейде, Израильде, Японияда, Америкада, Испанияда, Гюржюде музейледе, энчи иели адамланы къолларында да бардыла. Ол санда къырал къуллукъчула Борис Ельцинни бла Виктор Черномырдинни, жырчы Иосиф Кобзонну да.
Мокъаланы Владимир 2-чи эмда 3-чю Россей артиадаланы лауреатыды.
Мусукаланы Сакинат
