83 жыл мындан алгъа, 1941 жылда 5 декабрьде, совет аскерле Москваны тийресинде гитлерчилеге артха буруу къазауатны башлагъандыла. Къыралыбызны ара шахары ючюн сермешге къатышхан аскерлени санына эмда къоранчлагъа кёре Уллу Ата журт урушда эм уллуладан бирине саналады.
Гитлер 1940 жылда Францияны артыкъ бек къыйналмай зорлагъандан сора, Ослону, Белградны, Копенгагенни къолгъа этип, Москва жанына ёшюн урады. 1941 жылда 30 сентябрьде немисли аскерлени танк къаууму Брянск жанына атланып, душман Москваны къолгъа этиу «Тайфун» операцияны башлайды.
Ийнаннган да
къыйын эди…
Гитлерчилеге къажау армияны генералы Георгий Жуковну, генерал-полковник Иван Коневни эм генерал-лейтенант Константин Рокоссовскийни башчылыгъында совет аскерле турадыла. Ол кезиуде совет армия къыйын болумгъа тюшгенин айтырчады.
«Ол кюнледе хар бирибизни жюрегинде болгъанны юсюнден айтханда, Москва гитлерчилени къолуна тюшеригине бир адам да ийнаныргъа сюймегенди. Алай фашистлени къыралыбызны ара шахарыны къабакъларыны аллында тыяргъа кючюбюз жетеригине ийнаннган да къыйын эди»,-деп жазгъанды эсгериулеринде Аскер-тенгиз флотну халкъ комиссары Николай Кузнецов.
Октябрьни ортасына эвакуация башланады, къоруулау ызла къураладыла, аскер объектлени тийрелеринде чачдырыучу затла салынадыла. 19 октябрьде къорууланыуну къырал комитетини жыйылыуунда Москвада эм аны тийресинде энчи низам кийирирге оноу этиледи.
Тенгиз флот
болушханды
1941 жылны 7 ноябри Уллу Ата журт урушну тарыхында энчи жерни алады. Ол кюнледе Октябрь революциягъа аталгъан парад боллукъмуду деп кёп даулашла болгъандыла. Алай аскерчиле, душман жууукълашханына да къарамай, тизгиннге туруп, Къызыл майданда ётгенде, москвачыла душман муратына жеталмазлыгъына, къыралыбызны ара шахары бойсунмазлыгъына ийнаннгандыла. Ол кюн Къызыл майдандан фронтха атланнганланы арасында танкны командири Залийханланы Магомет да болгъанды.
Ноябрьни ахырында немислиле, Туланы юг жанына кирип, Москва-Волга каналдан жюзюп ётерге умут этедиле. Ол мурат толса, Москва къуршоугъа тюшерик эди. Алай совет аскерчилеге болушлукъгъа Шош океан флотну 71-чи тенгиз мараучу бригадасы жетеди.
1 декабрьде Языково элни тийресинде гитлерчиле бла сермеш башланады. 6 декабрьде, элни эркин этгенден сора, немислилени штабы орналгъан жерде гитлерчи офицерлени парад кийимлерин тапхандыла. Душман къысха замандан Москвада парад бардырлыкъларына ишексиз болгъанына шагъатлыкъ этеди ол.
1941 жылда Москваны къоруулагъан совет аскерчилени саны миллиондан, сауутла бла миномётла уа 7,6 мингден озгъандыла, 774 танк бла минг самолёт болгъандыла. Гитлерчиле салгъан кюч андан къайда уллу эди – 1,7 миллион аскерчи, 135 минг сауут бла миномёт эмда 1,17 минг танк, 615 самолёт. Фашист командование хорлам аны жанында боллугъуна толу ийнаннганды. Совет аскерле алгъа барыргъа хазырланадыла деген билдириулеге ала ахырда ийнанмагъандыла. Немислилени «Ара» аскер къауумуну башчысы генерал-фельдмаршал Федор фон Бок: «Душманны аскер кючлери контратаканы башлар тенгли тюйюлдюле»,-деп жазгъан эди аллай билдириуледен бирине.
Экинчи кюн а гитлерчилени «Ара» аскер къауумун жокъ этиу сермеш башланады. Калинин, Запад фронтла, Юг-Запад фронтну онг жаны эмда кёп болмай къуралгъан Брянск фронт контратаканы ачадыла.
9 декабрьде Рогачёво, Елец, ызы бла Солнечногорск эркин этиледиле. Декабрьни ахырына Козельск, Калуга, 1942 жылны январыны ал кюнлеринде уа Малоярославец совет аскерлени къолуна тюшедиле.
7 январьда фашистлени «Ара» къаууму чачдырылып, душман Москвадан 100-250 километр артха турады. Алай бла 11 минг совет элле бла шахарла, Москва, Тула областьла, Тверь эм Смоленск областьланы районлары душмандан эркин этиледиле.
Тарыхчыла жазгъанларыча, немислиле 1941 жылда 5 декабрьден 1942 жылда 7 январьгъа дери кезиуде 103,6 минг аскерчисин тас этгендиле.
Уллу Ата журт урушда гитлерчилени артха къачыулары былайдан башланады. «Москваны жаланда жесирге тюшюп, аны орамлары бла тутуллукъ жерлерине баргъан гитлерчиле кёргендиле»,-деп жазгъанды бу уллу сермешни юсюнден Николай Кузнецов.
Таулу къоруулаучула
Къыралыбызны ара шахары ючюн сермешге битеу миллетлени келечилери къатышхандыла, аланы арасында таулу халкъны батыр уланлары да. Аладан кёплери «Москваны къоруулагъаны ючюн» майдал бла саугъаланнгандыла.
Аланы арасында гвардий майор Османланы Жюнюсню жашы Дадаш да барды. Батыр офицер Уллу Хорламгъа айдан да аз заман къалгъанда – 1945 жылда 24 апрельде Германияны Гроссен жерини тийресинде сермешледе жан бергенди. Ол Къызыл Байракъны орденине, Ата журт урушну орденини 2-чи даражасына тийишли кёрюлгенди.
«… 1941 жылда 8 августда Вознесенскни тийресинде сермешледе полкга аскер буйрукъну жетдирген кезиуде жолдаш Османов артиллерия бардыргъан атышыугъа тюшгенди. Сауутну сыныгъы бла ол къолуна жаралы болгъанды, экинчиси уа фуражкасын тешгенди. Жарасы аны жолда тыймагъанды, ол буйрукъну штабха заманында жетдиргенди. Госпитальгъа барыргъа унамай, тизгинде къалгъанды»,-деп айтылады аны Къызыл Байракъны ордени бла саугъалау документде.
Тёбен Чегемден Беппайланы Ахыяны жашы Назир а Уллу Ата журт урушха биринчи кюнледен къатышханды. Гвардий сержант фронтда кёргюзтген батырлыгъы ючюн Ата журт урушну орденини 2-чи даражасы бла саугъаланнганды. Аскерчилени арасында эм даражалыгъа саналгъан «Кишилиги ючюн» майдалгъа уа ол эки кере тийишли болгъанды.
Акъ-Суудан гвардий ефрейтор Гиляхланы Асланбекни жашы Исхакъ да къатышханды къыралыбызны ара шахарын къоруулау сермешлеге. Батыр разведчик Къызыл Жулдузну орденине тийишли болгъанды, дагъыда Ата журт урушну орденини 1-чи эм 2-чи даражасы, Махтаулукъну орденини 3-чю даражасы, «Москваны къоруулагъаны ючюн» майдал бла саугъаланнганды.
Таулу халкъны уланыны жигитлигини юсюнден аны Ата журт урушну орденини 2-чи даражасы бла саугъалауну юсюнден документ шагъатлыкъ этеди: «Жолдаш Гиляхов Восток Пруссияда душманны къауумун жокъ этгенде 1945 жылда 13 мартда гитлерчилеге къажау сермешде кишиликни эм батырлыкъны юлгюсюн кёргюзтгенди. Готобекенни тийресинде жолдаш Гиляхов душманны къауумун кёреди – сауутлары эм техникалары бла. Аны юсюнден командирлеге терк билдиргенини хайырындан совет аскерле от ачып, къауумну чачдыргъандыла. Алайда 15 гитлерчи ёлтюрюлгенди, 2 улоу жокъ этилгенди…»
Командирни саугъалау буйругъунда жазылгъаныча, Гиляхланы Исхакъ «…1945 жылда 10 мартдан 20 мартха дери кезиуде 4 арт батареяны, 3 миномёт батареяны, пулемётдан от бардыргъан 5 жерни, бир ненча реактивный установканы…» ачыкълагъанды.
Дагъыда Москваны къоруулау сермешлеге къатышып, къырал саугъагъа Огъары Малкъардан Гузойланы Манаф бла кичи сержант Къазакъланы Исмайыл, Кёнделенден Жанатайланы Исмайыл, Акъ-Суудан Кючмезланы Мажит, Къоспартыдан Темукаланы Исмайыл эм башхала тийишли кёрюлгендиле.
Тикаланы Фатима
хазырлагъанды.
