Дуней псом щыцIэрыIуэ бзэщIэныгъэлI, зи къэхутэныгъэхэр бзэхэр зэгъэпщэным лъабжьэ хуэхъуа Гумбольдт Вильгельм зэгуэр жиIэгъат: «Бзэм макъ пщыкIуий фIэкIа имыIэми, абыкIэ дунейм и теплъэр сурэту ищIыфынущ, лъэпкъхэми я цIыкIуагъ-инагъым емылъытауэ, къадэ­гъуэгурыкIуэ щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэхэми дуней телъыджэ къагъэщIыфынущ». Псалъэмрэ ар къэзыгъэщI макъымрэ уасэшхуэ зэраIэрат ар зытрижыIэкIар гупсысакIуэм. Псалъэм и къарур нэхъри къолъагъуэ ар щызэгъэпэщам, гупсысэр фащэ щыхуэхъуам деж. Адыгэ литературэм зи псалъэ лъэщ къыщызыгъэIуа тхакIуэхэр и ­мащIэкъым - абыхэм яхузэфIэкIащ цIыхубэм я зэ­хэщIыкIыр къаIэтын, лъэпкъ гупсысэкIэм зрагъэу­жьын, жылагъуэ гъащIэм зрагъэузэщIын. КIыщокъуэ Алим, ­Нало Заур, КIэрэф Мухьэмэд, Елгъэр Кашиф, IутIыж ­Борис сымэ, нэгъуэщI куэдми я Iэужьыр адыгэ гъащIэм и дамыгъэ хъуащ.
Ауэ ди литературэм иIэщ гуащIафIэу щылэжьа, зи макъыр екIуу къыщызыгъэIуа тхакIуэхэр, я цIэр щхьэусы­гъуэ зэхуэмыдэхэм къыхэкIыу цIыхум зэлъамыщIысауэ. Абыхэм яхуэфащэ увыпIэр ягъуэтыжыныр щIэблэм я пщэрылъщ, я Iэдакъэ­щIэкI­хэр литературэ гъащIэм лъэ быдэкIэ щыгъэувы­жы­ныр IэщIагъэлIхэм я къалэнщ. Апхуэдэщ, псалъэм и хьэтыркIэ, Дыгулыбгъуей къуажэм щыщ, зи къалэмыпэр щIа­гъуэу зыгъабзэу щыта Къа­ныкъуэ Хьэлий и къуэ СэIэдулэ. Абы и цIэр адыгэ тхылъеджэм къызэрицIыхуар «Ленинград къикIа хъыджэбз» фIэщыгъэр зиIэ романымкIэщ. Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм ди щIыналъэм ще­кIуэкIа Iуэхугъуэхэр щIэры­щIэу ди нэгу къыщIэзыгъэувэж тхыгъэр къызэрымыкIуэу бзэ дахэкIэ тхат, зытепсэ­лъыхь къэхъугъэхэри узытримыгъэплъэкъукIыу зэкIэлъыгъэкIуат. ТхакIуэм ар «Ленин гъуэгу» газетым пычыгъуэ-пычыгъуэкIэ къытрыригъа­дзэу щытащ. Тхыгъэр газет напэкIуэцIым къытехуэн зэ­ры­зэпыууэ, цIыхухэр къы­щIэупщIэу, тедзэныр зэпамыгъэуну къыщIэлъэIуу зэ­рыхуежьам къигъэлъэгъуащ Къаныкъуэм и зэфIэкIыр къызэрыгуэкI дыдэу зэры­щы­мытыр.
Романыр зауэ лъэхъэнэм зи гъащIэр Iэ щIыIэкIэ зэ­IищIа Дмитриевхэ я унагъуэм теухуащ. Ленинград къалэшхуэр бийм щаубыдым, абы щыщ Рае цIыкIу и уна­гъуэр Къэбэрдей-Балъкъэ­рым къагъакIуэ. Зи дуней ­тетыкIи, зи бзи, зи хабзи ямыцIыху лъэпкъхэм къащыхэхуэм, Дмитриевхэ я унагъуэр зэ щхьэкIэ гукIуэды­гъуэ хохуэ, дауэ яхэпсэукIынуми, я гъащIэр дапхуэдэу яухуэнуми зэрагъазахуэу хуо­жьэ. АрщхьэкIэ къахыхьа унагъуэм я гуауэр езыхэм ягъэв гузэвэгъуэм зыкIи пе­зымыдзых гъунэгъухэм Дмит­риевхэ мащIэ-мащIэу зыхашэ, хамэгу-хамащхьэ щытыкIэр IэщIагъэху мэхъу.  Хъыджэбз цIыкIум адыгэбзэр хуэмурэ зрегъащIэ, лъэп­къым и хабзэхэм щыгъуазэ зыхуещI. Тхылъеджэм и нэгу щIэкI Iуэхугъуэхэр теплъэ­гъуэ куэду зэхэтщ, зым адрейр кIэлъыгъэкIуащ, сюжетхэм я зэблэкIыкIэ-зэблэхы­кIэм узы­Iэпишэу гъэпсащ. Ди пащхьэ къиувэр цIыхухэм я зэхущытыкIэмрэ ахэр зыхэ­псэукI дунейм и щытыкIэмрэ я закъуэкъым. ТхакIуэм Рае и нэкIэ дегъэлъагъу, цIугъэ­нэ­шхуэ хэмылъми, адыгэ псэу­кIэр екIуу зэрызэгъэпэщар, къабзагъэмрэ дахагъэмрэ и гъэфIэну, пэжымрэ щыпкъагъымрэ и Iэпэгъуу зэры­щы­тыр. ЗыхыдощIэ тха­кIуэм къызыхэкIа лъэпкъыр фIыуэ зэрилъагъур, а гу­рыщIэри тхылъеджэм деж нихьэсыну зэрыхущIэкъур.
Романым хэт лIыхъужьхэм куэдым зэрызрагъэщхьам, Хэку зауэшхуэм хэкIуэдахэр зэрыхалъэгъуэжам наIуэ ­къещI тхакIуэм и псалъэм ­къару зэрыхэлъар, абы жы­жьэ унихьэсыну зэры­щытар. Тхыгъэшхуэр щIэрыщIэу илъэситI ипэкIэ дунейм къы­техьэжат, зэIущIэ хьэлэмэтхэри иращIэкIат. ХьэтIохъу­що­къуэ Къазий и цIэр зе­зыхьэ Адыгэбзэ Хасэм къы­зэригъэпэщауэ щыта зэ­­хуэ­­сым хэтат хэгъэгум адыгэбзэмрэ литературэмрэ щезыгъэдж егъэджакIуэхэр. Абы­хэм къыхагъэщат апхуэдэу тыншу, гугъэзагъэ къыуиту, еджэгъуафIэу тхылъ куэд щIауэ къызэрамыщтэжар, нэгъуэщI тхыгъэ къыщIэнами, яфIэфI дыдэу зэры­щIа­джыкIынур.
«Ленинград къикIа хъы­джэ­бзым» теухуа зэIущIэм къыщыIуа лъэIу-гупсысэхэр Къаныкъуэ СэIэдулэ и бынхэм зэхахами ярейт. Зыбжанэ лъандэрэ адэ щIэиныр зэзыгъэзахуэу, ахэр къыдагъэкIыжыну хущIэкъу бы­-ным иджыблагъэ тхакIуэм и  псэри лъэпкъри ягъэгуфIащ. Дунейм къытехьащ тхылъитIу зэхэт, «Адэм и лъэужь» фIэщыгъэр зиIэ романы­шхуэр. Къаныкъуэ СэIэдулэ езыр къыщалъхуа Дыгулыбгъуей къуажэм дэт Щэнхабзэ унэм иджыблагъэ щекIуэ­кIащ зи цIэ къитIуа тхыгъэм теухуа зэхыхьэ.
«Адэм и лъэужь» романыр Iэрытхыу илъэс 50-м щIи­гъу­кIэ щылъащ. ГъащIэм зэ­хъуэкIыныгъэ Iэджэ къыщыхъуащ ар дунейм къытемы­хьэурэ. Ар зыIэщIыхьэнухэм ящыщ куэдми тхыгъэм къыщыIэта Iуэхугъуэхэмрэ нобэрей щыIэныгъэмрэ зэ­пэжыжьэу къалъытэнкIи хъунущ. Романыр топсэлъыхь ди щIыналъэм Жэпуэгъуэ революцэр щытекIуэу колхозхэр къызэрызэрагъэпэщам, а пIа­лъэм къриубыдэу цIыху­хэм я зэхэщIыкIым зэрызи­хъуэжам, колхоз зэхэтыкIэр къэзыщтахэмрэ ар аркъудей къабыл зымыщIахэмрэ зэры­зэпэщIэувам, ­икIэм-икIэ­жым, псэукIэщIэр лъэ быдэкIэ зэрыувам. Тхыгъэм хэт лIыхъужь нэхъыщхьитIым - Ехъу­тэнычхэ Темыррэ ТIамытIэрэ - я гъащIэмкIэ дыкIэлъоплъ цIыхубэм я дуней лъагъукIэм зэрызихъуэжым, утыку къихьа унафэщIэм мащIэ-мащIэурэ цIыхухэр зэреувалIэм. Япэу зи цIэ къитIуа романым къыщхьэщыкIыу, «Адэм и лъэужь» тхыгъэм и псалъэ зэгъэпэщыкIэм гу­лъы­тэ нэхъыбэ хуищIауэ пIэрэ, абы къыщыкIуэ художественнэ конфликтым нэхъ темылэжьауэ пIэрэ, жыбоIэ. ТIамытIэ и щхьэ кърикIуэнур тхылъеджэм занщIэу къи­щIэркъым, атIэ абы теухуауэ тхыгъэм къыхигъэхьэ теп­лъэгъуэ къэс нэгъуэщI Iуэхугъуэхэр къришалIэурэ ды­хуегъэпабгъэ ар зыхуэкIуэм, зэрыкIуэ щIыкIэм, здынэсынум. ЯпэщIыкIэ тхылъеджэм къыфIэщIынущ ТIамытIэ хуэдэу зыхуежьэр нэхъ къы­зыдэмыхъу, зи ужь ихьэр ­нэхъ зэмыхъулIэ, здэкIуэм нэхъ нэмыс щымыIэу. Ауэ щIалэщIэр гугъуехьым мащIэ-мащIэурэ епсыхь, икIи, жыпIэнуращи, цIыхум пэж дыдэу иIэ хъу зыужьыкIэм ещхьу шэщIауэ къегъэлъа­гъуэ. Гум къеуэ закъуэр ТIамытIэ цIыху тэмэм зэры­хъуар адэм - Темыр - зэримылъа­гъужращ. Ауэ адэфIым бы­ныфI къыщIэнащ, зэры­жа­Iэнуми дунейм ехыжар псэу хуэдэу къыпфIегъэщI.
ТхакIуэм къигъэщIэрэщIэж Iуэхугъуэхэр нобэкIэ тпэ­жы­жьэу, ди гъащIэм зэрыщы­щхьэпэн щымыIэу къэзы­лъы­тэ къыхэкIми, ахэр егуп­сысыпхъэщ блэкIар зымы­щIэм къэкIуэнури зэрыхуэ-­мыу­бзыхунур. Романым къыщыIэта Iуэхугъуэхэм ди нобэрей цIыхубэм я зэхэ­щIыкIымрэ я щэнхабзэ щы­IэкIэмрэ иубзыхуащ, нобэ тхэлъ щэн куэдым ахэр къе­жьапIэ яхуэхъуащ, лъэпкъ зэхущытыкIэхэр къызэрытщтэ щIыкIэхэм ар я къегъэжьапIэщ. Романыр, ипэ­жыпIэкIэ, тхыдэ лъабжьэ зиIэ тхыгъэщ. Абы къидджыкIыж псоми хиубыдащ дыкъэ­зылъхуахэмрэ ди адэ-анэ­хэмрэ. Дэтхэнэ зы цIыхуми и пащхьэ къиувэ хабзэщ упщIэ зыбжанэ: дэнэ сыкъыздикIыр, сыт сызыхуэкIуэр, дауэ мы си псэукIэр зэрызэфIэувар, жыхуиIэхэм хуэдэ. Шэч хэлъкъым, апхуэдэ упщIэхэм я жэуапхэр тхылъеджэм романым къызэрыщигъуэтынум.
Къаныкъуэ СэIэдулэ и быныр лъэхъэнэм и акъужь зэмылIэужьыгъуэхэм пэмы­джэжу, литературэм дежкIэ зэрынэхъыфIынум хуэдэу Iуэхур ягъэпсащи, фIыщIэ яхуэфащэщ. Абыхэм адыгэ гупсысалъэм къыхалъхьэжа тхыгъэхэр къэхутэныгъэ куэдым я къежьапIэ хъунущ, ди блэкIами нэгъуэщIынэкIэ дызэрыхагъэплъэжынум пцIы хэлъкъым. Я зэфIэкIи лъэкIыныгъи халъхьэу я адэм и тхылъхэр дунейм къытезыгъэхьэжа Роман, Зари­нэ, Ленэ, Фенэ, Агнессэ сымэ Тхьэм иузэщI.
Дыгулыбгъуей щекIуэкIа пшыхьым къекIуэлIащ Бахъ­сэн къалэм щIыпIэ унафэр щызехьэнымкIэ и IуэхущIапIэм щэнхабзэмкIэ и IэнатIэм и унафэщI Бэч Альберт, ­Ахъий Ахьмэд, Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ библиотекэ­-хэм я зэгухьэныгъэм и уна­фэщI Нэгъуей Радимэ, тха­кIуэ, «Адыгэ псалъэ» газетым и лэжьакIуэ Къаныкъуэ-Фырэ Анфисэ, ХьэтIохъущокъуэ Къазий и цIэр зезыхьэ Адыгэбзэ Хасэм и унафэщI, «Адыгэ псалъэ» газетым и лэжьакIуэ Табыщ Мурат, нэгъуэщIхэри. Апхуэдэу зэIущIэм кърихьэлIащ «Фэеплъыр щIэину» жылагъуэ зэгухьэныгъэм и лIыкIуэхэр, Бахъсэн къалэмрэ Дыгулыбгъуей къуажэмрэ щыщ нэхъыжьыфIхэр, жылагъуэ лэжьакIуэхэр, курыт еджапIэхэм я унафэщIхэр, адыгэбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэхэр, тхакIуэм и Iыхь­лыхэр, литературэр зыфIэфI­хэр.
Къэпсэлъахэм къыхагъэщащ Къаныкъуэ СэIэдулэ и IэдакъэщIэкIыр дунейм къызэрытехьэжар зэрыфIыгъуэшхуэр, цIыхубэм я пащхьэ иплъхьэ хъун литературэм гъуэгу зэригъуэтыжар. Апхуэдэу, Табыщ Мурат «Адэм и лъэужь» романыр къызэрыщыхъуам щытепсэ­лъыхьым къыхигъэщащ зы цIыху гъащIэкIэ дунейм щекIуэкIыну къэхъугъэ псоми яжь щIэблэхэм зэращIихур, а жьыбгъэр щабэрэ къыптелъэщIыхьмэ, зэры­щIа­гъуэр.
«Къаныкъуэ СэIэдулэ зы лъэхъэнэ цIыхугур игъэпIейтеят, блэкIа зауэшхуэм я гум къытрина уIэгъэм уIэгъэпх хуищI хуэдэу и тхыгъэр я пащхьэ къыщрилъхьэм. «Ленинград къикIа хъыджэбзым» зэи ямылъагъужыну цIыхухэр халъэгъуат, гурыщIэ къабзэхэр, гугъэ гуэрхэр зэщIезыгъэгъэнэжа «лэгъу­нэ фызабэхэри» зэщIигъэ­дэIукIат... Дунейм къытехьэжа романыщIэм апхуэдэ къару иIэну, тхакIуэм абы ­щIилъхьа гупсысэ щIагъыбзэхэм пхыкIыпIэ ягъуэтыну сыщо­гугъ. Псори зэлъытар цIыху­хэращи, литературэм къы­хыхьэ тхыгъэм дэ демы­джэжмэ, ар дымыгъэ­лъэ­пIэжмэ, пщIэншэрыкIуэ сыт­­кIи дыхъунущи, абы ды­хуэвгъэсакъ. СэIэдулэ къытхэмытыжми, къэдэтащи, а тыгъэр зыхуей хуэдвгъэ­гъазэ», - жиIащ Табыщ Мурат.
Адыгэбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэхэр тхылъым щыщ пычыгъуэ зыбжанэ къеджащ, адыгэ усакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр сабийхэм утыкум щагъэIуащ. Апхуэдэу зэ­IущIэм щагъэлъэгъуащ «Ленинград къикIа хъыджэбз» романым еджа ныбжьы­щIэхэм тхылъым къарита гузыхэщIэм тращIыкIа сурэтхэр. Ахэр Бахъсэн къалэм дэт ГъуазджэмкIэ еджапIэм и гъэсэнщ.
Зи бжыгъэр 300 хъууэ къы­дэкIа тхылъыр Бахъсэн дэт еджапIэхэм, библиотекэхэм, зэIущIэм кърихьэлIахэм тыгъэ хуащIащ.
УэрэджыIакIуэ цIэрыIуэхэу Бэч Азэмэтрэ Беслэней Ренатэрэ я уэрэдхэмкIэ пшыхьыр ягъэдэхащ.
Тхыгъэри  сурэтри  зейр
ШУРДЫМ  Динэщ.