Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, Урысейм фIыкIэ зыпащIэн я мураду, япэ дыдэ Москва мыурыс лъэпкъыу дыхьар адыгэпщхэрщ. Ахэр лIакъуэ-лIакъуэкIэрэ зыщыщыр, здикIа щIыпIэхэр зыхуэдэр зэхэгъэщхьэхукIарэ наIуэу тхыдэм тхуихъумащ.
Адыгэ лъэпкъхэр, щIыналъэкIэ зэпэжыжьэ пэтми, зызэдащтэу урыс пащтыхьым деж щIэкIуар къыбгурыIуэн папщIэ, а лъэхъэнэр зыхуэдам набдзэгубдзаплъэу ириплъапхъэщ.
ЛIэщIыгъуэ бжыгъэ ипэкIэ, сыт Москва кIуэн хуей щIэхъуар дипщхэр, сыт хуэдэ гузэвэгъуэт езыхулIар?
Нобэрей Урысейр лъэпкъ куэду зэхэт къэрал хъуа щхьэкIэ, XVI лIэщIыгъуэм нэгъуэщI лъэпкъ дэнэ къэна, языныкъуэ урыс пщыгъуэхэри МосквакIэ загъазэу, и унафэ щIэувэн ядэртэкъым. Езы къэралыгъуэщIэри лъэ быдэкIэ увауэ пхужыIэнутэкъым. Абы щхьэкIи къамыгъанэу, Урысей пащтыхьым деж кIуат адыгэпщ гупыр.
КIуахэм ящыщт беслъэней лIакъуэм я пщышхуэ Къанокъуэ Мэшыкъуэ, къухьэпIэмкIэ щыIа Жанейм япщ Къанщауэкъуэ Сибокъуэ, Къэбэрдей пщышхуэ Темрыкъуэ и лIыкIуэхэр, Тэнэшыкъуэ (кIэмыргуейуэ хуагъэфащэ), абазэлI Елбэздыкъуэ сымэ.
ЛIыкIуэхэр 1552 гъэм къыщегъэжьауэ 1557 гъэ пщIондэ щэ кIуэгъуэ пащтыхь Иуан ЕплIанэм деж кIуащ. Мыбыхэм цIыху куэд дыдэ я гъусэт: я къуэш, я бын, шу гъусэ жыпIэми. Езы Иуан ЕплIанэм деж щылэжьам зэритхыжамкIэ, псори цIыху минитхум нэблагъэт. Ахэр здикIа адыгэ хэкум и гъунапкъэр мы псалъэхэм къагъэнаIуэ (езы урысхэм зэратхыжауэ): «Черкасскые государи, черкасскые князи ис Черкасс, ис Кабарты, кабардинские князи черкасскые, черкассы пятигорские, абеслинские (абазэ) князи, жаженские (жаней) князи».
Дэнэ щIыпIэ икIами, кIуахэр шэрджэсщ. КъэралыгъуэщIэм иджыри къэс зы лъэпкъи елъэIуатэкъым, «дызыгуэвгъыхьэ, ди пащтыхьыр зыщ, абы жиIэр тщIэнщ, дыздигъакIуэм дыкIуэнщ, фыкъыддэIэпыкъу, кърым тэтэрхэр ди ужь икIынымкIэ» жаIэу.
Абыхэм я Iуэху еплъыкIэр, я шыфэлIыфэр, я Iэдэбагъыр апхуэдизу пащтыхьым игу ирихьати, пIалъэ къыхимыгъэкIыу, щхьэж хуэфащэ IэнатIэ къахуигъэфэщащ: къулыкъум хишащ, хуейр еджэным пэригъэуващ, дзэпщ ищIащ, языныкъуэм къэрал унафэщI къахэкIащ. Урысейм «генералиссимус» цIэр япэ дыдэ зыхуагъэфэщауэ щытар зэрыадыгэми а пщы гупым Черкасскэ унагъуэцIэр къазэрытехъукIами дыщыгъуазэщ.
Дытепсэлъыхьынщ дипщхэр здэкIуа къэралми здикIа ди хэкуми а зэманым щыIа щытыкIэм.
Урысейм и лъэ игъэув къудейт, пащтыхьым къыгуэмыхьа пщыгъуэ гуэрхэри къэнат. Ахэр зэзэгъыртэкъым, я закъуэ псэуну хуейт.
Къэралыгъуэ лъэщу щыта Византиер тыркухэм 1455 гъэм зэхакъутэу, я къалащхьэм Истамбыл зэрыфIащыжрэ урысхэм къарукIи динкIи дэIэпыкъуэгъу яIэжтэкъым. Езы Тыркур, хы дэжыпIэхэр иубыдауэ, хуабжьу лъэщ хъуат. МыдэкIэ Золотая Орда къэралым къыщIэнауэ Къэзан, Астрэхъан, Кърым, Сыбыр хъаныгъуэхэри Урысейм къыпэщIэтт. Польшэ, Литва, Швецие къэралхэри къеныкъуэкъурт, къезауэрт, Иван Ещанэм, хузэфIэкI къимыгъанэу, пщыгъуэ цIыкIухэр Москва и унафэм зэрыщIигъэувэным пылът.
Иван ЕплIанэр техьа нэужь, 1552 гъэм ирихьэлIэу пащтыхьыцIэри къыфIащауэ, къэрал политикэри хузэхагъэувауэ, динырылажьэхэри къыгуэувауэ, езы Урысейм и цIэр жыжьэ дыдэ Iуат. Аращ адыгэхэр гъуэгу тезышар. Абыхэм къагурыIуат Урысейм кIуэ пэтми зэрызиужьыр.
МыдэкIэ ди Iуэху зытетам дыкъыхуеплъэкIыжмэ, адыгэхэр, щхьэзыфIэфIагъэр къызэранэкIыу, зы унафэ щIэувэфыртэкъым. Тырку уэсмэнхэм, зэрыжытIауэ, Византие къэралышхуэр зэхакъутэри, мылъку хьэзырым хэтIысхьауэ, хы ФIыцIэри, Босфор дыхьэпIэри яубыдауэ, хъунщIэ-зауэу дэнэкIи нэст, кърым тэтэрхэри абыхэм ягъэIурыщIауэ, зы къару зэдэхъуауэ зэдэлъащэрт. Адыгэпщхэм къагурыIуат, къахулъыкъуэкIам я къару закъуэкIэ зэрыпэмылъэщынур.
Сату щIыпIэу яIа Каффэ къалэр (Феодосие) зэраIэщIэкIрэ, ди лъэпкъэгъухэм къагъэкI гъавэ бэвыр, фэмрэ цымрэ къыхащIыкI хьэпшыпхэр, щыгъынхэр, ерыскъыхэкIхэу ипэкIэ къэрал куэдым щызэбгрыкIыу щытахэр яхуэмыщэж хъуат. Зэкъуэува Кърымымрэ Тыркумрэ япэ дыдэ я нэIэ зытрадзар я гъунэгъу Адыгэ щIыгурт. Тыркум и мурадт Кърымым хуэдэу адыгэхэри и къэрал гъунапкъэм къыхигъэхьэну.
А лъэхъэнэм Тыркум игъэгушхуа, зи щIыналъэм къыхэзыгъэхъуа кърым хъанхэм адыгэхэм иращIылIа теуэхэр зыхуэдар ди IуэрыIуатэми къыхощыж. Iуэхугъуэ мыщхьэпэу ди лъэпкъэгъухэм къахулъыкъуэкIам ехьэлIащ Америкэм щыпсэуа профессор Инальчик (аращ и унэцIэр) Хъалил «Хан и племенная аристократия; Крымское ханство под управлением Сахиб-Гирея» зыфIища и лэжьыгъэри. Сэхьиб-Джэрий хъану 1532 гъэм къыщыщIэдзауэ 1551 гъэ пщIондэ тетащ. ЩIэныгъэлIым зэритхымкIэ, хъаным зи гугъу тщIы и тхыгъэр зэщхьэщыхащ «Первый черкесский поход», «Второй черкесский поход», «Последний черкесский поход» жыхуиIэ едзыгъуэхэмкIэ. Мыхэр къэхъуа Iуэхущ. 1545 гъэм «Поход на ближних черкесс», а гъэ дыдэм «Поход на дальних горских черкесс» жыхуиIэхэри абыхэм ящыщщ.
«Гъунэгъухэр» («ближних») зыфIищар, япэрауэ, жанейхэр, кIэмыргуейхэр, беслъэнейхэр – къухьэпIэмкIэ псэуа адыгэ лъэпкъхэрщ. Нэхъ «жыжьэхэр» («дальние»), зэрынаIуэщи, къэбэрдейхэрщ. Апхуэдабзэу, а хъаным IупщIу кърибжэкIырт щIэпхъаджагъэу ди хэкум ирищIыхьар: къихъунщIар, Iэщу ирихуар, цIыхуу гъэр ищIар, хэкIуэдахэм я бжыгъэр.
Ди мызакъуэу, а хъаным и лъэр Москваи, Польшэми, Литвами нихусырт. Ауэ, псом хуэмыдэжу, хьэзаб дыдэм хэхуэр адыгэхэрат. Зы щапхъэ къэтхьынщ: адыгэхэм етIуанэу къыщытеуам цIыху мин 50 хэкум иришати, езы Сэхьиб-Джэрий мин 20-р и Iыхьэт, бэзэрышхуэ къызэIуихырти, нэгъуэщI къэрал къикIыу къызэхуэсхэм ди цIыхухэр мэлым хуэдэу ярищэрт. Псы зэхэуапIэхэм деж къыщызэIуиха бэзэрым щхьэкIэ «псыдзэ къиуам къызэтрихьэм хуэдэт» етхыж Хъалилым.
Сэхьиб-Джэрий егъэлеяуэ адыгэ щIыналъэм хъунщIакIуэу, бзэджащIэу итти, 1551 гъэм жанейхэм яхуэмышэчыжу зыкъаIэтри, япщ Къэнщауэкъуэр я пашэу, Кърымым теуауэ щытащ. АрщхьэкIэ къикIаIакъым. КIуапIи-жапIи зэрамыIэжыр къызыгурыкIуа Къанщауэкъуэм кIэщIу зыпигъазэри, пщы гуп и гъусэу, 1552 гъэм Москва кIуащ. Адыгэпщ гупым хьэкъыпIэкIэ къагурыIуат тыркухэмрэ тэтэрхэмрэ (щазакъуам къатекIуэнкIэ Iэмал ямыIами) я къару зэрыубыдам зэрапэмылъэщыжынур. Кърым хъаным и дзэр илъэситI-щым зэ Iэмал имыIэу адыгэ хэкум къытеуэн, хъану хахым адыгэ хъыджэбз цIыкIуу 300 саугъэту хурагъэшэн хуейт, тырку сультIанми Iыхьэ иIэт.
Ауэ итIани, дапхуэдизрэ къатемыуами, Адыгэ Хэкур, зэрыщыту, зэи Кърымым ищтэфакъым...
АНЗОРЫКЪУЭ Аслъэмырзэ.
