Дунейр къызэригъэщIрэ цIыхуу тетым куэду къахокI езыхэр зыщыщ лъэпкъым нэмыщI, адрейхэм я къе­жьэ­кIэр, псэукIэ-зэхэ­ты­кIэр, фIэщхъуныгъэрэ хабзэ-бзыпхъэу зэ­ра­хьэр, ижь­кIэрэ зы пIэм имыкIахэмрэ зи щIыналъэм зезыгъэубгъуахэмрэ зэхэгъэ­кIы­ным хущIэкъу­хэр. Ахэр псори щIэныгъэ щхьэ­хуэм хуэзышэжхэрщ, тхылъымпIэм тезыгъэзэгъэжу ди пащхьэ къизылъ­хьэж­хэрщ нобэ дызытеп­сэлъыхь Iэ­щIа­гъэм, этнографием, ирилажьэу къэт­лъытэ хъунури.
 
Лъэпкъ гуэрым и тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ зыджыну яужь ихьахэм журналист Iэмалхэми хащIыкIыпхъэщ, ­гъунэгъу зызыхуащIым я бзэм щыщ гуэрхэри зэрагъэщIапхъэщ.  
Этнографие щIэныгъэр япэ дыдэу дунейм къытезыгъэхьауэ къалъытэр Па­сэрей Алыджым щыпсэуа тхыдэтх цIэрыIуэ Геродотщ, Тавридэмрэ (иджырей Кърымым) Фригиемрэ иса лъэпкъхэм, абыхэм я гъунэгъуу щыса скифхэм я гъащIэмрэ хабзэу зэрахьахэмрэ ятетхыхьауэ щытарщ.
Алыджым къыщежьами, этнографие щIэныгъэм адэ­кIи зиужьынымкIэ хэ­лъ­хьэныгъэ хуэзыщIауэ къалъытэр Урым империерщ (фIэфI-фIэмыфIми). И дзэ пашэхэм я мызакъуэу, и Iуэху­зехьэхэми щыгъуазэ зыхуащIын хуей хъурт къа­зэу щIыналъэм ис лъэпкъ­хэм зэрахьэ хабзэ-бзыпхъэхэмрэ тхыдэм къыхана лъэужьымрэ зыхуэдэм. 
Зэман дэкIри, а къэралым (Урымым) и Iуэхузехьэхэм этнографием ехьэлIа я къэху­тэныгъэхэм зыщрагъэубгъуащ а лъэхъэнэм къызэрымыкIуэу къэхъукъащIэ куэд къыщыхъуа Азие Гупэмрэ абы къедза щIыналъэхэмрэ. 
Иужьым, Европэм щып­сэу­хэм, зэрытщIэщи, «Америкэ» цIэр зыфIаща континент абрагъуэр къызэIуахащ, абы иса лъэпкъхэми, фIыми Iейми, ялъэIэсащ, я зэхэ­ты­кIэ-сытхэм щыгъуазэ зыхуа­щIын хуей хъуащ… 
Зи гугъу тщIы щIэныгъэм Урысейм зыщиубгъуу щы­щIидзар Индыл псышхуэм къедза хэгъэгухэр, абы иужь иту Кавказыр, Сыбырыр, ­КъуэкIыпIэ Жыжьэр, Ищхъэрэ Пхыдзар «къагъэIу­рыщIэн» щрагъэжьа лъэхъэнэрщ.  
Совет къэралым Этнографым и махуэм гулъытэ хэха хуащI щыхъуар 1970 гъэхэращ. АбыкIэ жэрдэм къыхэ­зылъхьауэ щытар Ленинград (Санкт-Петербург) дэт къэрал университетым тхы­дэмкIэ и факультетым этнографиемрэ антропологиемкIэ и кафедрэр къызэзыгъэпэща, и унафэщI Iэзэуи щыта Итс Рудольфщ. А еджагъэшхуэм и псалъэкIэ, зи гугъу тщIы Iуэхур ирырагъэхьэлIащ Урысей географ зэгухьэныгъэм хэта этнограф икIи антрополог цIэ­рыIуэу дунейм тета Миклухо-Маклай Николай (1846 - 1888 гъэхэр) къыщалъхуа махуэм, бадзэуэгъуэм и 17-м.
Дэкъузауэ ягъэпсэу лъэпкъ­хэм я къыщхьэщыжакIуэ нэс, гъэру яубыдхэр зэращэ-къызэращэхур къабыл зы­мыщIу, уеблэмэ зигу те­мыхуэу къэгъуэгурыкIуа зе­кIуэлI гъуэзэджэр зэрып­сэуар илъэс 41-м нызэры­хьэсщ. АтIэми, а гъащIэ мащIэм къриубыдэу, а лIыр сыт и щIыскIи хущIэкъуащ Авст­ралиер, Океаниер, ­Ип­­щэ-КъуэкIыпIэ Азиер, иужьым Гвинее ЩIэр (Новая Гвинея) ижькIэрэ зи хэщIапIэ лъэпкъхэм я дуней тетыкIэр зыхуэдэр зэригъащIэ къудей мыхъуу, я псэу-кIэр егъэфIэкIуэнымкIэ щыIэ  хэ­кIыпIэхэм лъыхъуэн-ми. 
Иджырей лъэхъэнэмкIэ дыкъеплъэкIыжынщи, эт­ног­рафхэр макIуэ зи дуней еплъыкIэм, щэнхабзэм щыгъуазэ зыхуащIын хуейуэ ­къалъытэ лъэпкъхэм я деж, ахэр щыпсэу щIыналъэхэм зыщаплъыхь, гъунэгъухэм зэхуаIэ зэхущытыкIэхэр зы­хуэдэр зэрагъащIэ. 
Дызытепсэлъыхь Iуэхум ди­хьэххэм зэпалъытын ­хуейуэ я пщэ къыдохуэ лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ­хэм я блэкIари, бзэуэ яIуры­лъам, ди нобэми зэрахьэм я лъабжьэгъухэр дэтхэнэхэр арами. А псоми зэхуэхьэсыжауэ ириплъэж щIэныгъэлI­хэм утыку къралъхьэ жылагъуэм, лъэпкъхэм адэкIи зэрызаужьыну щIыкIэм хуэгъэзауэ яIэ хъуа Iуэху еп­лъыкIэхэри. 
Этнографхэр щолажьэ тхыдэмкIэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтхэм, музейхэм, тхылъ тедзапIэхэм, турист IуэхущIапIэхэм. Уеб­лэмэ, щIыпIэ пхыдзахэм щIым щIэлъ хъугъуэфIы­гъуэх­эр къыщызылъы­хъуэ­хэми зи гугъу тщIы IэщIагъэм хуэIэижьхэр зрашалIэ, зрихьэлIэ лъэпкъхэм нэхъ яхэзэгъэнымкIэ, ягуры­Iуэ­нымкIэ зыхуэгъэщхьэпэн хуэдэу. 
Мы Iуэхум дихьэххэм, я ­нэхъ мащIэрауэ, зыщагъэгъуэзэн хуейщ лъэпкъ зэмы­лIэужьыгъуэхэм ижькIэрэ я къекIуэкIыкIар зыхуэдэми, бзэуэ яIурылъам, ди нобэми зэрахьэм благъагъэкIэ къагухьэхэм дэнэкIэ щылъы­хъуап­хъэми. А псоми ириплъэж щIэныгъэлIхэм зэхуэ­хьэсыжауэ жылагъуэм ирагъэлъагъу лъэпкъхэми къэ­ралхэми адэкIэ зэрызау­жьыну щIы­кIэм теухуауэ яIэ хъуа Iуэху бгъэдыхьэкIэхэр зы­хуэ­дэри. 
АтIэми, еджагъэшхуэхэм зэрыжаIэмкIэ, дыщыпсэу зэ­маным къыщекIуэкI зэ­хъуэ­кIы­ныгъэ инхэми лъэхъэнэ гуащIэу къытпэп­лъэ­хэми иращIыкIын яхузэ­фIэмыкIыу лъэпкъ цIыкIу куэд мы дунеишхуэм къы­щызэтенэнущ, я бзэкIи, щэнхабзэкIи, зэрахьэ хабзэкIи щызэгугъужхэу. Ауэ щыхъу­кIи, этнографиер иджы­ри куэдрэ дызыхуеину щIэныгъэщ. 
КЪУМАХУЭ  Аслъэн.