Адыгэм ди тхыдэр зыфIэгъэщIэгъуэнхэм куэд яхэту къыщIэкIынкъым Къэрэшей-Шэрджэсым щежэх Инжыдж ЦIыкIу Къырылъэ шытхыр щызэпиупщIхэм деж ижьырабгъу лъэныкъуэмкIэ къыщыт нэпкъ лъагэм тет Iэдииху чэщанэм и цIэр зэхэзымыха.
Илъэс щэ бжыгъэхэр зи ныбжь а ухуэныгъэм хъыбарыжьу къыкIэлъекIуэкIыр пхуэбжынкъым. Абыхэм ящыщ зыбжанэм щытопсэлъыхь Ставрополь къалэм дэт педагогикэ институтым илъэс куэдкIэ щезыгъэджа, тхыдэ щIэныгъэхэмкIэ кандидат Минаевэ Татьянэ «Археологические памятники верховьев Кубани» зыфIища и диссертацэ лэжьыгъэм.
Хъыбарыжьхэм ящыщу зэхэпхынущ Iэдииху тхьэIухудым, губжьым къыхихыу, и щхьэгъусэр кIуэдыпIэм зэрыришар, уагъэлъэгъунущ зэман жыжьэм лъэмыж хъыринэ здиIа нэпкъыр, уеблэмэ ар зэпхауэ щыта гъущI пкъоми убгъэдашэнущ. Нэхъ псэлъэгъуафIэхэм къаймыхьэлъэкIыу ухуашэнущ Инжыджышхуэ нэс кIуэцIрыкI бгъуэнщIагъым, абы тегушхуэу щIыхьахэми я цIэ къыбжаIэнущ.
ИкIэм-икIэжым, дыщэ здыщIатIа е шу зэгъэпэща гуэрым и хьэдэ здыщIэлъ щIыпIэми я гугъу къыпхуащIынущ. Ауэ иджыри къыздэсым зыми и жьэ къыжьэдэмыкIа щыIэщ: а нэпкъ дыдэм, Iэдииху и чэщанэм деж, илъэс мин ипэкIэ къалэ зэрыщыIар, абы и щыхьэту нобэми быдапIэ блынхэр, унэ лъабжьэхэр, кхъэхэр зэрыщыIэр…
Къалэм и тIыгъэр къыщагъуэтар 1949 гъэрщ, Шэрджэс автоном областым и музейм щылажьэхэм археологие зекIуэ ирагъэкIуэкI пэтрэ. ТIыгъэр зыхуэзэр Iэдииху и чэщанэмрэ Инжыджрэ я зэхуаку дэт щIы IэнэщI хэIэтыкIарщ. Ари Iыхьищу зэпэгуэшауэ щытщ.
Къыщахута гъэм илъэситI нэхъ фIэмыкIыу, музейм и лэжьакIуэхэм къалэр къатIэщIын щIадзащ. Япэ Iыхьэм къыщагъуэтащ мывэрэ сэхупскIэ зэтелъхьа чыристэн члисэ. Блынхэр джафэу ящ, сэхуи етыжащ, и лъэгур мывэ пIащIэкIэ къищIыкIащ. Мыбы къыщагъуэта чыристэн жорым ещхьхэр ди лъэхъэнэм и X-XII лIэщIыгъуэхэм зэрахьэу щытам хуэдэти, члисэм и ныбжьри абы къыдабжу щIадзащ.
Члисэм ихъуреягъкIэ кхъэт. Кхъэлэгъунэ зэвхэр мывэр къраудурэ ящIат, ябгъухэмкIэ мывэ Iутыжу.
Къыщахута илъэсым къыщегъэжьауэ 1952 гъэ пщIондэ бгытIу къахутам метр зэбгъузэнатIэ 460-рэ еубыд. КъыщIатIыкIащ псэупIэ унэхэр, зы IуэхущIапIэ, гъавэ щахъумэ мащэхэр, къалэр къызэрахухьа блын, хьэпшып зэмылIэужьыгъуэхэр.
Шэч хэмылъу, пасэ зэманым мы къалэм насыпыншагъэ гуэр къыщыхъуащ. Мывэ унэшхуэу Инжыдж бжьэпэм щхьэщытым мафIэ лъэужьыр къытенащ.
Къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, нэхъ кIасэ лъэхъэнэм, нэрылъагъуу чыристэн диныр нэхъ тепщэ щыхъуам (X-XIV лIэщIыгъуэхэм), къалэм и псэукIэми щызекIуэ IэщIагъэхэми захъуэж. Iэщу зэрахуэр нэхъ мащIэ мэхъу, гъавэхэкIым нэхъ зрат. Абы и щыхьэтщ мывэ щхьэлхэр, мывэ гухъухэр, убалъэхэр. ГъэщIэгъуэнщ унэхэр зэрызэтралъхьа щIыкIэри: мывэхэр сэхупскIэ зэтрагъэжыхьакъым, зэрыгъущэу зэтралъхьа фIэкIа. БыдапIэ блынхэр нэхъ Iув, къэзыухъуреихь тIыгъэхэр нэхъ куу мэхъу. Абы къикIыр гъащIэр нэхъ шынагъуэ зэрыхъуарщ, къалэр бийр къызэрытеуэным сытым щыгъуи пэплъэу. ЦIыху бжыгъэм хощI, жылэм и кIуэдыжыгъуэр благъэ къохъу… ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, XIV лIэщIыгъуэм къалэм зыри къыхэнэжакъым.
«Сыту пIэрэт, атIэ, жылэдэсхэр я пIэ изыхур? Дауи, нэгъуэщI цIыхухэрат. ЩIыналъэм къина фэеплъхэм шэч зэрыуагъэщIымкIэ, Инжыдж Iуфэм адрей адыгэ лъэпкъхэр къихьэу, мыбы исахэр нэхъ бгы щIыпIэхэм е къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ Iэпхъуэн хуей хъуауэ аращ. НобэкIэ къэтпщытахэм аращ къыджаIэр. Хэт ищIэрэ, дяпэкIэ къытпэщылъ къэхутэныгъэхэм щIэ гуэр дагъэлъагъуу, ди гукъэкIхэр дагъэхъуэжынкIи хъунщ», - къыщыхегъэщ Минаевэ Татьянэ зи гугъу тщIа и лэжьыгъэм.
ШуукIэ кIапсэт
Илъэс зыбжанэ ипэкIэ Интернетым сыщрихьэлIат Горный Максим (цIэ лейщ) и тхыгъэу «Адыгэхэм зауэм хуащIа я быдапIэхэр» («Военные фортификационные сооружения черкесов») зыфIищам. Ар, дауи, сфIэгъэщIэгъуэн мыхъункIэ Iэмал зимыIэти, «хэгъуэзэни зэдзэкIын и лъэныкъуэкIи иджыпсту сыпэмылъэщми, иужькIэ къысщхьэпэжынщ!» жысIэри езгъэтIылъэкIат. Ауэрэ здекIуэкIым, ищхьэкIэ зи гугъу сщIа Минаевэм къытхуиIуэтэжахэм сащрихьэлIэм, Горный Максим зэхуихьэсыжа гуэрхэри мыбдежым къыщызмыхьын слъэкIакъым.
Iэдииху чэщанэр ящыщт зауэ хуэIухуэщIэ и лъэныкъуэкIэ Псыжь (Кубань), Инжыдж псыхъуэхэм дэсхэм хъыбар езыгъащIэу ахэр шынагъуэм ящызыхъумэ ухуэныгъэхэм.
Тхыдэтх икIи археолог Фоменкэ Владимир «Адыги в верховьях Кубани в 14 -18 веках» и лэжьыгъэм къызэрыщихьымкIэ, Псыжь и псыхъуащхьэхэмрэ абыкIэ къыщыгухьэ тIуащIэхэмрэ (Инжыдж ейри нэхъ ищхьэкIэ щыIэхэри хэту) уащыхуэзэнущ зи ухуэкIэкIэ зэщхь, мывэкIэ зэтралъхьа, зауэм хуэщIа чэщанэхэм. ЗэрыжаIэмкIэ, мызэкIэ къагъуэтар, псори зэхэту, зэрыхъур тхущ.
Чэщанэхэм язым Хурзук (Хъурызыкъуэ) деж ущрихьэлIэнущ. Зэрынэрылъагъущи, мыбдежым Фоменкэ зи гугъу ищIыр Псыжь и псыхъуащхьэ дыдэхэрщ (ди лъэхъэнэм абдежым щыпсэур къэрэшейхэр арами, адыгэхэри дэсагъэнущ, уеблэмэ я закъуэуи).
Фоменкэ Владимир «О некоторых работах по истории Верхнего Прикубанья 15 -18 веков» зыфIища и адрей тхыгъэм дызытепсэлъыхьым теухуауэ къыщыпещэ: «Хъурзыкъуэ деж щыIэ (щыIа) чэщанэр Iэдиихум зэрещхьыр лъахэхутэ икIи тхыдэдж цIэрыIуэ Лавров Леонид и тхыгъэхэми щыжеIэ. Къызыл-къалэ чэщанэжьри, Эркин-Щыхьэр къуажэ цIыкIум (Къэрэшей-Шэрджэсым и ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ щыIэщ) деж къыщагъуэтыжа, щIы зэтетхъуам къыхаIущIыкIа егъэзыпIэжьри, Инжыдж ЦIыкIу Псыжь щыхэхуэжым и гъунэгъуу зыщызыубгъуа Беломечетскэ станицэм и Iэгъуэблагъуэм щыIэ Хьэжы-къалэ быдапIэжьри зи гугъу тщIы лIэужьыгъуэм щыщщ, ахэр къэзыплъыхьа археолог Алексеевэ Евгение зэрыжиIэмкIэ. Мыхэр псори, иджыри къамыхутахэри хэту, зы щIыкIэм тету «шуукIэ кIапсэу» яухуат, мыхьэнэуэ ягъэзащIэмкIи Къэбэрдейм (и щIыр апхуэдизу инти) и къухьэпIэ-ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ бийр къизымыгъэхьэт. XVIII лIэщIыгъуэм и 60 гъэхэм ахэр езыгъэщIауэ тхыдэм къыхэщыжри адыгэпщ Бомэт Темрыкъуэ-хьэжыщ (ХьэтIохъущокъуэхэ я лIакъуэм щыщт)».
«Шу кIапсэу» зызыукъуэдия быдапIэхэм хыхьэу, Армавир деж къыщагъуэтыжам тхыдэтххэр зэреджэр «Тыгъуэнхэ я чэщанэщ». Абы теухуауэ Фоменкэ Владимир ищхьэкIэ зи гугъу тщIа «Адыги в верховьях Кубани в 14 - 18 веках» и лэжьыгъэм къыщигъэлъагъуэр мыращ:
«Псыжь и ныджэм щхьэщылъагыкI нэпкъым тетам къалэн зыбжанэ игъэзащIэрт: япэрауэ псыхъуэм къыдыхьэхэр яригъэлъагъуэрт; етIуанэрауэ, ищхьэкIэ щыIэ адрей быдапIэхэми уэздыгъэ IэрыщIхэмкIэ хъыбар яригъэгъащIэт; ещанэрауэ, езы пщыхэм я унагъуэхэр щыпсэут. КъимыдэкIэри, Тыгъуэнхэ я чэщанэр зылъэгъуа (иджыри зэтемыщэщэж щIыкIэ) лIыжьитIым зэрыжаIэжамкIэ, ар и теплъэкIэ ебгъэщхьынут Инжыдж ЦIыкIу и Iуфэм ноби уардэу къыщызэтена Iэдииху чэщанэм».
Этнограф, тхыдэдж Лавров Леонид щыхьэт зэрытехъуэмкIэ (иджыри зэ къыхэдгъэщынщи), ди лэжьыгъэр нэхъ зытедухуа Iэдииху чэщанэр (нарт эпосым хэт бзылъхугъэм и цIэр зэрихьэми) XVIII лIэщIыгъуэм езыгъэщIар ищхьэкIэ зи цIэ къитIуа адыгэпщ Бомэт Темрыкъуэ-хьэжыщ. Ар дунейм щехыжар 1780 гъэрщ. ЩыщIалъхьэжауэ жыхуаIэр Гундэлэн Бахъсэн щыхэхуэжым дежщ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
