Тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, хьэршым къикIыу ЩIым къылъэIэса «Тунгус метеорит» зыфIаща мывэ скъар абрагъуэр ди къэралым Сыбыр лъэныкъуэмкIэ щыIэ и щIыналъэм, нэхъ пыухыкIауэ жытIэмэ, псыхъуэхэу Ленэрэ Тунгускэрэ я зэхуаку дэт мэзылъэ тIуащIэшхуэм 1908 гъэм мэкъуауэгъуэм и 30-м щехуэхауэ щытащ. Аращ Астероидым и дунейпсо махуэр а пIалъэм щIыхуагъэзари.
АбыкIэ унафэ къыщащтар ООН-м и Ассамблее Нэхъыщхьэм и зи чэзу зэхыхьэу 2016 гъэм дыгъэгъазэм и 6-м иригъэкIуэкIарщ, къызэрыхагъэщамкIи, «астероидхэм дызыхуашэнкIэ хъуну шынагъуэр зыхуэдэм жылагъуэр щыгъуазэ щIын щхьэкIэщ».
КъызэрекIуэкIар
ГъэщIэгъуэныр аращи, дызытепсэлъыхьым щIэдзапIэ дыдэ хуэхъуауэ къалъытэр „Queen“ уэрэджыIакIуэ гупым а лъэхъэнэм гитаристу икIи макъамэтхыу хэта, апхуэдэ дыдэуи щIэныгъэм хуэнэхъуеиншэу дунейм тета астрофизик Мэй Брайанрэ режиссёр Рихтерс Григрэ, ЩIы Хъурейм къэралу тетым къызэдащтэн хуэдэу, Астероидым и махуэ хэгъэунэхукIын зэрыхуейм ехьэлIауэ 20I4 гъэм къыхалъхьауэ щыта жэрдэмырщ.
ПэхуэщIэр зытегъэхуэн хуей махуэр къыхэзылъхьар Хьэршыр джынымкIэ зэгухьэныгъэрщ, абы арэзы дэхъуар Уахэ щIэншэр мамыр IэмалхэмкIэ къэгъэсэбэпынымкIэ комитетырщ. ИтIанэщ ООН-р а Iуэхум щыхэплъар.
Астероид-метеорит-метеор
АстероидкIэ йоджэ Дыгъэм къедза и къэухьым хэмыIэпхъукIыу къыщызылъэтыхь пкъыгъуэхэу «планетэ» жыхуэтIэхэм нэхърэ куэдкIэ нэхъ цIыкIухэм. Абыхэм я нэхъыбэр астрономхэм зэралъагъур джэдыкIэм нэхърэ нэхъ иныжу хэша щIыкIэ яIэущ. Зэпэхъурейхэр куэдкIэ нэхъ мащIэщ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, абыхэм жьыи щызепщэкъым хьэуакIэ (жьы) узэджэ хъун гуэри яIэкъым. Къыхэгъэщыпхъэщ, «астероидкIэ» узэджэ хъун уафэщIхэр езы астроном дыдэхэм иджыри къыздэсым язэрыхузэхэмыгъэкIари. Дауэ щIыи, 2006 гъэ пщIондэ астероидхэм «планетэ цIыкIукIэ» щеджэ къэхъуащ.
МетеориткIэ йоджэ астероидым и зы Iыхьэу, ди планетэм и хьэуам къыщыхыхьэкIэ къыщызэхэлындэрэ и кIэм нэс щызэхимысхьэжу, щIы щхьэфэм къылъэIэсынкIэ хъунум.
Метеор зыхужыпIэ хъунур ЩIы Хъурейм и хьэуам къанэ щымыIэу щызэхисхьэжа уафэщI цIыкIурщ.
ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, Дыгъэм зэрызыщIишэ и къарум (гравитацэм) жыжьэ IуимыгъэкIрэ и къэухьми къызэщIиубыдэу уахэм итщ зи зэблэупIэр километрым нэхърэ нэхъ ин астероиду мелуан I,I-м къыщыщIэдзауэ мелуани 2-м нэблагъэр. Абы щыгъуэми, къыхэгъэщыпхъэр аращи, хьэршыр зэпрызыгъэз уафэщI цIыкIухэм ящыщу зи зэпрыупIэр километри 3-м нэхърэ нэхъ инхэр дэркIэ шынагъуэшхуэ къэзышэщ, ахэр ди планетэм, языныкъуэхэм дежи ямылейуэ, гъунэгъуIуэ къызэрыхуэхъур къэтлъытэмэ.
Тхыдэм дриплъэжмэ
Апхуэдэуи, ди планетэм къытехуа метеорит нэхъ инхэм ящыщу къалъытэ Африкэм щыIэ Намибие къэралым къыщагъуэтыжа мывэ «кIанэ» телъыджэри. Абы и зэпрыупIэр метри 3-м ноблагъэ, тонн 60-м щIигъу и хьэлъагъщ. И зэхэлъыкIэм и процент 84-р гъущIщ. Ар а щIыпIэм щыщехуэхар, зэрыхуагъэфащэмкIэ, илъэс мин 80 ипэкIэщ. Iэхэлъахэм щыпсэу фермерым абы гу щылъитар I920 гъэращ.
Дыщыпсэу ЩIыгум илъэс мин I3 ипэкIэ къылъэIэсауэ щыта метеорит нэхъ шынагъуэхэм ящыщу щIэныгъэлIхэм къалъытэр I984 гъэм Антарктидэм къыщалъэгъуа, Марс уафэщI тпыIудзам къыжьэхэуа нэгъуэщI хьэршырыкIуэ пкъыгъуэ абрагъуэм къыгуиуда иужькIэ, ди планетэми къэса, АLH84001 нагъыщэ зрата мывэ скъар абрагъуэрщ. Астрофизикхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, абы и ныбжьыр илъэс меларди 4,5-м ноблагъэ.
Дауи, дызытепсэлъыхь Iуэхум ехьэлIауэ зи цIэ нэхъ къиIуапхъэхэм ящыщщ 2013 гъэм Урал бгы екIуэкIым адэкIэ къыщыс Челябинск къалэм щхьэщылъэтыкIыу километр 70-кIэ абы пыIуха Чебаркуль жылэм зы километркIэ пэжыжьэ хыжьей цIыкIум хэхуауэ щыта метеоритри. Мывэ пыдзахуэу абдеж къыщагъуэтыжахэм, псори зэхэту, килограмм 650-рэ я хьэлъагът.
КъризэщIэткъуэжу къыхэдгъэщынщи, Астероидым и дунейпсо махуэр (Asteroid Day) хуэгъэзащ хьэршым къилъэтыкIа пкъыгъуэ абрагъуэхэр дыщыпсэу ЩIым гъунэгъу къыщыхуэхъукIэ, абы къыхэкIыуи къыщыжьэхэуэкIэ, а Iуэхугъуэхэм мыхъумыщIагъэу къашэнкIэ хъунур зыхуэдизым жылагъуэр щыгъуазэ щIыным.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
