1816 гъэм нэхъ щIыIэ Урысейми, Европэми, Америкэ Ищхъэрэми зэи къыщыхъуакъым. «Илъэс дыкъа» зыфIаща щIыуэпс къэхъугъэм щхьэусыгъуэ хуэхъуар къыщахутар лIэщIыгъуэ псо дэкIыжауэщ.
Дунейпсо тхыдэм къызэрыхэнэжамкIэ, 1816 гъэм зэи хуэмыдэжу щIыIэ къэхъури, цIыху куэди, унагъуэ псэущхьи, мэзым щIэс хьэкIэкхъуэкIи иукIауэ щытащ. А лъэхъэнэм щIэныгъэм апхуэдэу зиужьатэкъыми, щIыIэр къызыхэкIар къагурымыIуэу, цIыхухэр гугъу ехьащ, Европэми, Азиеми, Урысейми ущыпсэункIэ Iэмал имыIэу жаIэурэ, куэд дыдэ хэкум икIри, Америкэ Ипщэм Iэпхъуауэ щытащ.
Илъэси 104-рэ дэкIыжауэ, америкэ физик, щIыуэпсыр зыдж Хамфрейс Уильям къихутащ 1816 гъэм дунейм зихъуэжауэ зэрыщытар Индонезием и хытIыгухэм ящыщ зым тет Тамборэ къэбэкъуауэр къикIыу, абы и зэран дуней псом зэрекIауэ щытам епхауэ. Тамборэ нэхъ ину къикIарэ гъащIэшхуэ зыхьарэ ицIыхуркъым тхыдэм. А лъэхъэнэм абы иукIащ цIыху мин 71-м щIигъу!
1815 гъэм мэлыжьыхь мазэм къиуа къэбэкъуауэм мывэкIэщхърэ сабэу километр зэбгъузэнатIи 150-рэ уэгум ирипхъэри, атмосферэм илъэс бжыгъэкIэ хьэуа къабзи дыгъэпси къыпхымыкIыфу климатыр зэIигъэхьауэ щытащ. Арктикэм и мылылъэр зэрызэIылъ изотопхэр 2009 гъэм щаджам къигъэлъэгъуащ 1808 гъэм иджыри зы къэбэкъауэ къикIауэ зэрыщытар. Абы и Iэужьымрэ Тамборэ уэгум ирипхъамрэ зэхыхьэжри, кIэщIми, мылылъэ лъэхъэнэр къезыджар арат. 1814 гъэм нэхъ уае хэмыта щхьэкIэ, 1810 - 1819 гъэхэр щIыIэрэ, цIыхухэр зэрыпсэунур ямыщIэу гугъу щехьа зэман хьэлъэу екIуэкIащ.
Уэгум ирипхъа мывэкIэщхъымрэ пшахъуэмрэ хьэуам хэлъу атмосферэм хуэм-хуэмурэ кърихьэкIырт. Ар занщIэу Европэм нэсакъым. Тамборэр къэуа нэужь мазэ 11 дэкIауэщ ар Евразием къыщхьэщыувар. ЯпэщIыкIэ, зэи къызэрымыхъуауэ мэлыжьыхьымрэ накъыгъэмрэ уэлбанэрилэ хъуащ, мэкъуауэгъуэмрэ бадзэуэгъуэмрэ щIымахуэм хуэдэу Америкэр щIыIэ хъуащ, Нью-Йоркрэ Новэ Англиемрэ уэс къыщесырт, Германиер уейт, уэсыр кърихьэкIырт, псым зиIэтауэ и Iуфэхэм къелъэрт, Швейцарием щымыувыIэжыххэу уэс къыщесырт. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, апхуэдэ уаем зыри щахуэмыгъэкIыу, я гъэтIылъыгъэхэр къаIэщIэухауэ, ерыскъы уасэхэр хуэди 10 - 15-кIэ дэуеяуэ гъащIэр хьэлъэ хъуат. Наполеон Европэм яхилъхьа зауэ гуащIэхэм къела, зыкъэзымыужьыжа цIыхухэр щIыIэм ирихужьэри, минищэ бжыгъэкIэ Америкэм Iэпхъуащ.
Хьэуам хэлъ сабэм пшэплъыр гъэщIэгъуэн гуэр щIэхъукIырт, дыгъэпсыр къыпхымыкIыфу, ар зэкIэщIидзурэ уэгум зэрырипхъэжым къыхэкIыу. Ар щолъагъу Давид Фридрих Каспаррэ Тернер Уильямрэ я сурэтхэм. 1815 - 1819 гъэхэм цIыхухэр уэгум иплъэмэ я нэгу къыщIэувэр сурэт 554-м къыщыгъэлъэгъуэжащи, абыхэм псоми уафэр къыщыгъэлъэгъуащ гъуатIэ-щхъуафэу. ТхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэми къыхощыж а лъэхъэнэ хьэлъэр. Апхуэдэущ къызэрыунэхуар Франкештейнрэ лъыщIэфхэмрэ теухуа Iуэрытххэмрэ.
Фырэ Анфисэ.
