НЭХЪ ШЫНАГЪУЭ ДЫДЭУ КЪЫТЩЫЩIЫФЫНУР КЪЭХЪУАЩ

Сыт Кавказ зауэр къэхъеиным щхьэусыгъуэ хуэхъуар? Дауэ зэрызиубгъуар? Сыт хуэдэу ди лъэпкъыр абы къызэрыхэщыр? А псом теу­хуа и гупсысэхэмкIэ къыд­дэ­гуэшащ тхыдэ щIэ­ны­гъэ­хэм­кIэ доктор, про­фес­сор, ­КъБКъУ-м этнологиемрэ ­КъБР-м ис лъэпкъхэм я тхыдэмкIэ, журналистикэм­кIэ кафедрэм и унафэщI Те­кIуий Мадинэ. Абы и псалъэм щIэдзапIэ хуэхъуащ ­зауэм ипэ­жыпIэкIэ узэ­реджэн хуей фIэ­щыгъэм теу­хуа гуп­сы­сэр.

- «Урыс-Кавказ зауэм» нэхъ­рэ, «Кавказ зауэ» жы­пIэныр нэхъ тэмэму къызолъытэ, - жеIэ Мадинэ. - Мыбдеж къыхэгъэщхьэхукIып-хъэр зэныкъуэкъу зи яку къы­дэхъуа лъэныкъуэхэракъым, атIэ ар щекIуэкIа щIы­пIэрщ. ЕтIуанэрауэ, Урысеймрэ Кавказымрэ къищынэ­мыщIа, абы я Iуэху къыхалъ­хьащ ­нэгъуэщI къэралхэми: Тыркум, Великобританием, Ира­ным. 
- Мадинэ, зауэр къызэрыхъея щIыкIэм, зэрызиуб­гъуам и гугъу къытхуэпщIамэ, ди гуапэт.
- Зауэр махуэ пыухыкIа гуэ­рым къэхъеякъым. АтIэ хуэм-хуэмурэ, кIуатэм къызэщIэ­рыуэурэ зыкъызэщIищIащ. Зауэр къыщыхъея зэману ­ убж хъунур Урысейм Мэздэгу бы­дапIэр къэбэрдеищIым щри­щIыхьарщ. Къэбэрдейм быда­пIэ щыбухуэныр лъэп­къым и дежкIэ хабзэтэкъыми, а Iуэхум адыгэхэр къигъэуIэбжьащ, игъэгубжьащ. Урыс пащ­тыхьыгъуэм хьилагъэ хэлът: адыгэ лъэпкъым щыщ­хэр я лъэныкъуэ ящIын папщIэ, абы­хэм къащхьэщыж хуэдэу защIырт, я дзыхь кърагъэ­зы­ным иужь итт. Абы къыхэкIыу, зауэ емыкIуэкI хуэдэу гупсысэ нэпцI гуэрхэри щыIэт. Урысей унафэр къабыл зымыщI адыгэ «жыIэмыдаIуэхэм» яхуэ­гъэза зауэ гущIэгъуншэр яубла хъуащ. ­Зауэ лыгъейр зыхуэгъэза адыгэ щхьэмы­гъазэхэр губжьащ икIи езы­хэми, гуп-               гуп зэрыгъэхъуурэ, урыс­­хэм ятеуэ­ныр ирагъэ­жьащ. 
Урыс властыр IэмалыщIэ­хэм хуекIуэрт - Кавказым ис лъэпкъхэм тхьэрыIуэ ирагъэщIу щIадзащ Урысейм ­хуэ­пэ­жынымкIэ. Уэркъхэм щхьэ­хуэу, къэрэхьэлъкъым щхьэ­хуэу тхьэ ирагъаIуэрт. Абы щхьэкIи зауэр къызэ­теувыIэртэкъым. Сыт абыкIэ мураду яIар? Урысхэр ягъэ­шынэу, быдапIэ ухуэныр ­кърагъэгъэувыIэну арат. Пщы­­хэмрэ уэркъхэмрэт абы щыгъуэ нэхъыбэу зауэм Iу-тыр, къэрэхьэлъкъыр хыхьащэртэкъым. Нэхъ иу­жьы­Iуэ­кIэщ псори зэкъуэту щызэуар.
1790 гъэм урысхэр иужь ихьащ ди щIыналъэм суд ­реформэхэр щрагъэкIуэкIыну. Адыгэ лъэпкъым и хабзэм къыпэщIэуэ Iуэхугъуэт абы къыхалъхьэхэр. Псалъэм пап­щIэ, лъыщIэж хабзэр. Абы ­тету зыукIаIам и хеящIэр Урысейм къызэригъэувым хуэдэу ящIэну ятрикъузэрт. Е Iэщ къэдыгъуныр… Ар лъэпкъым лIыхъужьыгъэ къызэрагъэ­лъагъуэ хабзэу къадэгъуэгу­рыкIуэртэкъэ?! Зи щхьэм пщIэ хуэзыщIыж уэркъхэр а зэхъуэкIыныгъэхэмкIэ, дауи, арэзытэкъым.
ЗыкъызэщIищIэм, ин хъум, къэлыдмэ, тесабырэжмэ, аргуэруи къызэщIэрыуэжурэ екIуэ­­кIырт зауэр. Пшынэр зэгуэпшыху и макъыр нэхъ ин хъууэ, нэхъ жьгъырууэ Iууэ щыткъэ?! Абы ещхьт мафIэ лыгъэм щIыналъэр зэры­зэрипхъуэр. 
Ермоловыр Кавказым къагъэкIуа нэужь, зауэр нэхъри къызэщIэрыуащ. Кавказым ис­ лъэпкъхэм я зэуэкIэ-гуп­сы­сэкIэм кIэлъыплъа нэужь, абы я тIасхъапIэр къищIэри, теуэ зэуэкIэр къезыгъэжьахэм езым къызэригъэпэща «летучие отряды» жыхуиIэр яриуштащ. Сыт хуэдэ Iэмал гущIэгъуншэри къигъэсэбэ-пырт Ермоловым,  Урысейм зиубгъун ­папщIэ. Абы лъэгущIэт зы­хуэзыщIын зымыдэ «жыIэмыдаIуэхэр» зэры­щI­ригъэ­гъуэ­жын Iэмалым хуе­кIуащ: къуа­жэхэм къыдэнэ сабийхэр, жьы­кIэфэкIэр, бзылъ­хугъэхэр зэтриукIэу щIи- дзащ. 
1827 гъэм ПIалъэкIэ щыIа къэбэрдей судыр яухуэ. Тхы­дэджхэм къалъытэ абдеж ­зауэм и зы Iыхьэр иухауэ щытауэ, сыту жыпIэмэ, Къэ­бэрдейр абы и ужькIэ щхьэ­хуиту убж хъужынутэкъым. Су­дым и мардэхэм къагъэувыIэрт атэлыкъ хабзэр. Ап­хуэдэ щIыкIэкIэ ягъэкIащхъэрт, Кавказым ис лъэпкъ-хэм я зэпыщIэныгъэхэр зэкIэ­ра­чырт. ЩызэрымыщIэкIи, нэхъ махэ хъурт. Урысей пащ­ты­хьыгъуэм къигъэсэбэпащ «зэкъуэчи - унафэ яхуэщI» политикэ Iуэху бгъэдыхьэкIэр. 
- Ди лъэпкъэгъухэм Хэкур щаб­гынэм сыту пIэрэт зэгупсысар?
- Хэкур зыбгынахэм абы ­къинэну Iэмал мащIэ гуэри яIауэ си гугъэщ. Щхьэхуиты­ныгъэм и мыхьэнэр нэсу ­къагурымыIуарэт е пагагъэм къыхэкIыу «ди щхьэр ды­мыгъэщхъыу, ди щIыб къыф­хуэдгъазэмэ нэхъыфIкъэ» жыхуаIэу гупсысэрэт… Хэкури яфIэкIуэдащ, щхьэхуитыныгъэ бэлыхьи яIэжакъым. ­Гъуэгум текIуэдахэм, хы Iуфэм шхын щхьэкIэ IулIыхьахэм, узымрэ гуауэмрэ ихьыжахэм я бжыгъэр къып­хуэ­лъытэнкъым. Нэхъ шынагъуэ дыдэу къытщыщIынкIэ хъу-нур къэхъуащ - лъэпкъым ­щыщу къэна мащIэри дунеижьым щикъухьа хъуащ. Щхьэж зыщыпсэу къэралым и цIыхухэм - тыркухэм, урыс­хэм, хьэрыпхэм - я хьэл-щэ­ным, я хабзэхэм щыщ гуэрхэр, хуей-хуэмейми, яхэпщащ. Бзэри нэсу яIуры-лъыжкъым. 
- Ди тхыдэр къызыхэщыж художественнэ тхыгъэхэм ящыщу ущыгъуэзэну сыт хуэдэр нэхъ тегъэщIапIэ пщIы хъуну?
- Художественнэ литерату­рэм Кавказ зауэм и тхыдэр къызэрыхэщыжым и гугъу пщIымэ, ар епхащ Пушкин, Лермонтов, Толстой сымэ я цIэхэм. Къэлъытэн хуейщ ахэр зыщыщ лъэпкъым и лъэныкъуэкIэ тхыдэм къы­зэрыхэплъари. ИтIани, Кавказым ис лъэпкъхэм я хьэл-щэным гуакIуагъэу хэлъыр, лIыхъужьыгъэ зэрызэрахьэ­фыр, зэрыцIыху уардэхэр я тхыгъэхэм къыщагъэлъэ­гъуащ. Ди щIыналъэ литературэм щыщу къыхэгъэщыпхъэщ Шинкубэ Бэгърат и «ЖылакIэ» романыр. 
- Тхыдэр щIэблэм - школакIуэхэмрэ студентхэмрэ - зэрыбгъэдэлъхьэн хуейм и IуэхукIэ сыт нэхъ лэжьыпхъэр? Уэ ебгъаджэ щIалэ­гъуалэм дауэ зыхащIэрэ ди блэкIар?
- Школым щегъэджын ­хуейщ лъэпкъ тхыдэр. Нэгъэсауэ, куууэ. ЗацIыхужу къыдэгъэкIуэтеин хуейщ ди щIэб-лэр. И пэжыпIэкIэ блэкIар шко­лакIуэм бгъэдэлъхьа зэ­рыхъунур зэлъытар егъэджа­кIуэращ. Егъэлеиныгъэ жы­хуэтIэр къыхэбгъэхьэнкIэ Iэмал зимыIэщ. 
Студентхэм яхэтщ набдзэгубдзаплъэу тхыдэр зыджхэр, лъэпкъым и блэкIам щы­гъуазэ зыхуащIыну зи гур пхъэрхэр. Уеблэмэ зы щIэ­дзапIэ, Iуэхум хэзышэ хъыбар кIапэ захебгъэхмэ, езыхэр гупсысэ лъагъуэм тоувэри, тхыдэм и къэгъэшыпIэхэр зэпащIэж. Ауэ абы щхьэкIэ, студентыр гурыхуэу, щIэныгъэм хуеIэу щытыпхъэщ.
- БлэкIам и нэпкъыжьэ къы­зытена лъэпкъым дауэ зигъэбыдэну…
- Пащтыхьыгъуэм и гущIэ­гъуншагъэм щхьэкIэ иджыпсту урыс лъэпкъыр бгъэ­къуаншэ хъунукъым. Губжьым фIым ухуишэнукъым, лъэп­къым и къэкIуэнум фIы гуэр щхьэж зэрыхэтлъхьэным иужь дитын хуейщ. Лъэпкъ IэщIагъэхэр, макъамэр, литературэр, театрыр, нэгъуэщI Iуэхугъуэхэр къэгъэщIэ­рэ­щIэ­жыпхъэщ. Ди адэжьхэр щIэ­зэуар щIэблэм я мамырыгъэрщ. Иджыпсту куэдым я гугъэщ лъэпкъ ныпыр пIыгъ къудейкIэ адыгэгу ухъуу. Ауэ IуэхуфI блэжьынырщ псом я щхьэр. 
Епсэлъар
Гугъуэт Заремэщ.
Сурэтыр Къарей Элинэ трихащ.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

04.11.2024 - 09:03

«ПщыкIузым я егъэзыпIэм» гулъытэ егъуэт

КъБР-м ЩIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэмрэ Кавказ Ищхъэрэм зегъэужьынымкIэ «Кавказ.РФ» институтымрэ Iуащхьэмахуэ лъапэ нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм къыщыIэщIахыжамрэ Совет къэралыгъуэм и ныпыр

04.11.2024 - 09:03

Жыг пэтми-фэеплъщ

Хы фIыцIэ Iуфэм Iус Головинкэ (Шахэпэ) къуажэм псыIумкIэ гъэза и гъунэм уардэу Iут, ныбжь ин дыдэ зиIэ «Жыгдахэ» здэщыт щIыпIэр абдежым зэгъунэгъуу щыпсэуа шапсыгъ адыгэхэмрэ убыххэмрэ ижь-ижьыж лъ

03.11.2024 - 13:25

ЗэгурыIуэм нэхъ лъапIэ щыIэкъым

Урысейм ЦIыхубэ зэкъуэтыныгъэм и махуэр и дамыгъэщ лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм щыщхэр, дин зэхуэмыдэхэр зыIыгъхэр зэгурыIуэ-зэдэIуэжу зэрызэдэпсэум.

03.11.2024 - 09:03

Фэшх-лышхымрэ дэрэ

ЩIыуэпсыр апхуэдэу къигъэщIащи, дунейм псэущхьэу тетыр зым адрейм и шхыныгъуэу къогъуэгурыкIуэ.

02.11.2024 - 18:32

Урысейм и паспорт ират

2024 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм Урысей ­МВД-м и къудамэу Тэрч районым щыIэм къы­Iэрыхьащ хамэ къэрал гъунэгъухэм я зым щыщ, илъэс 57-рэ зи ныбжь цIыхухъум  и лъэIу тхылъ, Урысей Федерацэм и цIыхуу къал