Буруннгу къалала, кешенеле, эски эллерибизде оюлгъан юйлери, таш хуналары халкъыбызны тарыхыны оюлмазлыкъ шартларыдыла. Ала малкъарлыла бу тийреледе бурунладан бери жашап келгенини шагъатларыдыла. Андан сора да, халкъыбызны хунерлигин , усталыгъын кёргюзтедиле. Дагъыда аланы кёбюсюню таурухлары, хапарлары барды.
Кёп жылладан бери эски эллерибизге барып кесим кёрюп турама. Къол бла къазып, тёш жерлени тюзетип, арбазла, орамла ишлеп, ташладан хунала, юйле къалап. Бир ташны окъуна арлакъладан келтирип, аны жолун жарашдырып, орнатхан алай тынч иш тюйюлдю.
Хар ауузну угъай, хар элни да ташы башхады. Чегем тарында Думалада, Ачыда ташла сары, къызыл бояулуладыла. Ишлерге да женгилирекди. Кюн тийсе, от сыфатлы жылтырайдыла.
Малкъар жанында Мукуш, Къоспарты элледе ташла башхаракъдыла. Ала кюмюш бетли жылтырайдыла. Къаты ташладыла, ишлерге къыйындыла. Бир юйге уа къаллай бир таш керек болады. Айхай, ала да къатынгда болсала. Узакъладан ташыргъа тюшеди. Юйге уа агъач да керек болады. Аны уа къауум къычырым элден кенгден ёгюзле бла тартдырып келтиргендиле.
Андан сора уа къалала, кешенеле ишленнгендиле. Ала уа кеси заманларында атлары айтылгъан адамлагъа аталыпдыла. Бир-бирлерини хапарлары бюгюнлюкге жетгендиле.
Кёчгюнчюлюкню кезиуюнде уа ол элле оюлдула, чачылдыла. Алагъа шёндю къарасанг, бир уллу уруш юслери бла ётген сунарса. Энди аланы жангыртыр онг жокъду.
Болсада бир-бир эски эллерибизде адамла бахчала сала тебирегендиле. Къайтсала уа, эски юйлени оюп, жангыларын ишлерле. Алай элле тийрелеринде арталлыда оюлургъа жарамазлыкъ журтла бардыла. Ала да неди дегенде, буруннгулу кешенеле. Хар бирини кесини хапары, тауруху.
Аланы бир къауумуну юсюнден айтайыкъ. Къамгъут бийни кешенесинден башлайыкъ. Тырныаууздан эки-юч къычырым Элбрус таба барып, жолну сол жанында, дуппур башында, тёп-тёгерегин чырпы басып, акъ кешене турады. Хапаргъа кёре, ол онжетинчи ёмюрню ал жылларында ишленнгенди.
Къамгъут бий Гошаях бийчени биринчи эри эди. Аты айтылгъан жигит киши болгъанды. Тау эллени биринден сабий къызчыкъны урлап келип, элинде жангыз кеси жашагъан тиширыугъа ёсдюртгенди. Ол уллу болгъандан сора кесине къатыннга алгъанды. Азмы-кёпмю жашадыла бирге, Къамгъут бий ауруп ёледи. Жашагъан была Эл Журтда этедиле.
Андан сора, кешене ишлетип, бийни аны ичинде асырагъандыла. Озгъан ёмюрню къыркъынчы жылларында геологладан бири аны ичине кирип, обасын чачханды. Анда агъач гулланы табып, тышына атханды.
Кёп жылланы, ёмюрлени жауунлагъа, къарлагъа, желлеге тёзе келген кешенеге жангы къоркъуу чыкъгъанды. Мурдорундан чырпыла ёсюп тебирегендиле. Андан сора ол тийреде малла отлайдыла. Кеслерин анга ышыйдыла. Алай этиле турса, ол кёпге бармай оюллукъду. Ол алай болмаз ючюн тёгерегине темир буруу ишлерге керекди. Алайсыз ол чыдамаз.
Дагъыда бирин айтайым. Огъары Малкъарда Къоспарты элинде да барды къауум кешене. Ала эл башында къабырстанны ортасындадыла. Кёп жылладан бери сюеледиле озгъан жылланы эсгертмелерича, буруннгу обаланы къалауурлары болуп.
Анда къабыр кёпдю. Сакъланнган сын ташларына къарасанг, мажюсюлюкню заманларындан къалгъанла окъуна бардыла. Тёп-тёгереги ачылып. Адамы, малы, жаныуары да юсю бла жюрюйдюле. Къабырланы юсю бла, аланы малтап…
Ангылайма, къабырстанны тёгерегин саулай бегитирге кёп ахча керек болгъанын. Ол табылмай эсе, бирда къуруса, халкъыбызны тарых шартларын, кешенелени, тёгерегин чырпыдан, юлкюден тазалап, башында сагъыннганыбызгъа, темир буруу этерге керек эди.
Былтыр кюзде Къулийланы Ибрагим бла Думалагъа, Ачы эллеге баргъан эдик. Алада да хал алайды. Энди алада кешенеле кёрмедик, алай къабырстанны хуналары оюлуп, малла ичине киргенлей турадыла.
Быллай жарсыула къайсы эски элибизде да бардыла. Огъары Малкъардан башлап Бахсан ауузуна дери.
Бир жол Тогъузаланы Магомет чакъырып, экибиз да Огъары Малкъарда Зылгы элге баргъан эдик. Анда кёргюзтген эди ол, тукъумну адамларындан ахча жыйып, эски къабырланы тёгерегин темир буруу этип тургъанларын.
Ол амалны да хайырланыргъа боллукъду. Алай биз къыралны адамларыбыз. Къыралны жанындан да болушлукъ тапдырылса, бек иги эди. Бюгюнлюкде алай этилмесе, тамбла ол затла оюлурла, чачылырла, жер бла тенг болурла. Аны бла халкъыбызны тарыхыны магъаналы шагъатлары жокъ болурла, Кёнделен аягъындагъы кешенелеча.
Османланы Хыйса.
