МафIэм къыхэкIа республикэ

Нобэ, накъыгъэм и 11-м илъэси 105-рэ ирокъу «Бгырыс респуб­ликэ» цIэмкIэ тхыдэм къыхэна къэралыгъуэр къызэрыунэхурэ. Зы илъэсрэ махуэ 13-рэ фIэкIа ­картэм имыта а щIыналъэм гуращэу къыдэушамрэ дэкIуэдыжам­-рэ ущегупсыскIэ, уигу къэкIыжыр зы псалъэжьщ: «Ущытмэ - далъэ, ущылъмэ - убзэ». 

Батуми аджар къалэм Уэсмэн къэралыгъуэмрэ КавказщIыб республикэмрэ зэгурыIуэныгъэ щызэ­ращIылIа мамырыгъэ конференц щекIуэкIауэ щытащ 1918 гъэм накъыгъэм и 11 - 26-хэм. А зэхуэсыш­хуэм и утыкурщ Дагъыстэныр, Шэ­шэн-Ингуш республикэр, Осетиер, Къэрэшей-Балъкъэрыр, Къэбэрдейр, Абхъазыр, Адыгейр зыхэт «Бгырыс республикэр» къызэ­рыу­нэхуар хэIущIыIу ящIауэ щыщытар. 
Илъэс ипэкIэ, 1917 гъэм накъыгъэм и 1-м, Владикавказ щызэхуэса, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыс­тэ­нымрэ я зэгухьэныгъэм къыте­хъукIауэ арат Бгырыс республикэр. Пащтыхьыгъуэр лъэлъэжа нэужь, япэ дунейпсо зауэм и ужькIэ апхуэ­-дэ къэралыгъуэ зыбжанэ утыку къихьат, я щхьэхуитыныгъэр ягъэIуу. Бгырыс республикэм и япэ уна­- фэщI хъуар шэшэн щIалэ Чермоев Абдул Мэжидт (Тапэ). Мазэ зыбжанэ дэкIри, а къулыкъур къыIэрыхьащ Къэбэрдейм щыщ юрист Куэцэ Пщы­махуэ. Ипэрей тетыгъуэм къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру хэта адыгэ щIалэм Кавказ псом и премьер-министр къалэныр зэрырихьэкIар игу къыщигъэкIыж тхыгъэ­хэр и мащIэкъым. ЩIыналъэщIэр къабыл ящIат Тыркум, Германием, Азербайджаным. Инджылызымрэ Франджымрэ иджыри зралъэ­фыхьырт. Ауэ щыхъукIэ, кавказ хэгъэгущIэм я нэIэ трагъэкIыртэ­-къым. 
1919 гъэм щIышылэм и 20-м Бгырыс республикэм и парламентым и зэхуэс екIуэкIащ. Газетхэм иужькIэ ятхыжащ: «УнафэщIхэр зыдэс жьантIэм Правительствэм и унафэщI Куэцэ Пщымахуэ я пашэу, министрхэр щетIысэкIат. ЛIыкIуэхэм я тIысыпIэм ист Инджылызым и лIыкIуэ полковник Роуландсонрэ абы и гъусэхэмрэ». 
ЗэIущIэр къызэIузыха Темир-­Ханов З. и псалъэм къыщыхигъэщырт: «Бгырыс лъэпкъхэм я ­зэгухьэныгъэм иIэр зы мурад за­къуэщ - Кавказым ис лъэпкъхэм я ­хуитыныгъэр ихъумэныр». 
«Хамэ къэралхэм къэралыгъуэ­щIэр къабыл ящIыну мыпIащIэ щхьэкIэ, Бгырыс республикэм кIэ­лъыплъакIуэхэр и куэдт. Арат 1918 гъэм и кIэм хэгъэгущIэм щыхьэр хуэхъуа Темырхъаншурэ Инджы­лызым кърагъэкIыу полковник Роуландсон къыщIагъэкIуари», - етхыж Дагъыстэн тхыдэдж Доного Хьэжы-Мурат. 
1919 гъэм и накъыгъэ пщIондэ щыIа къэралыгъуэ цIыкIум а пIалъэ кIэщIым унафэщIищ ихъуэжащ: шэшэн Чермоев Тапэ, адыгэ Куэцэ Пщымахуэ, дагъыстэн Халилов ­Михаил. ХабзэкIэ зи цIэр ягъэIуа къэралыгъуэм километр зэбгъузэ­натIэу 125-рэ иубыдырт, цIыху мел­уани 2,9-рэ щыпсэууэ. 
Правительствэ е Министрхэм я кабинет зыфIэпщ хъунум бгырыс республикэ къэс щыщ лIыкIуэхэр хэтт. Гугъуехь нэхъыщхьэу яшэчахэм язт а лъэхъэнэм плъыжьхэм­- рэ хужьхэмрэ щызэрызехьэ Урысейм хиубыдэ республикэм лъэ­ныкъуитI­ри къызэребгъэрыкIуэр. Аращ и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр лъы зыгъэжэну хуэмей унафэщI­хэм къэ­ралыгъуэр яутIыпщыжы­ныр къы­щIыхахар. Я къарур зэрымащIэри наIуэт. Езыхэми ар я щхьэусыгъуэу Кавказыр ябгынауэ щытащ. 1962  гъэ пщIондэ Тыр­-   кум щыпсэуащ Куэцэ Пщымахуэ. Шыхъуэ цIэры­Iуэм и къуэ юристыр «уей-уей» жезыгъэIэ адыгэ щIалэгъуалэм, лъэп­къыр фIыкIэ зыщыгугъхэм ящыщт. «Адыгэ псалъэм» мызэ-мытIэу зи цIэ къыщитIуа а лIы махуэм и кхъащхьэр Тыркум щыIэщ. 
1955 гъэм, Бгырыс республикэр къыщыунэхуа махуэм ирихьэлIэу, Пщымахуэ тхыгъэ щхьэпэкIэ утыку къихьауэ щытащ хузэфIэкIамрэ ­къемыхъулIамрэ игу къыщигъэ­кIыжу: «Илъэс 37-рэ ипэкIэ, 1918 гъэм накъыгъэм и  11-м, Кавказ ­Ищхъэрэр республикэ щхьэхуэ зэрыхъуар ­игъэIуауэ щытащ. Хэти щыгъуазэщи, лъы­рэ IэщэкIэщ а ­хуитыныгъэр къы­зэразэуар абы хуэпабгъэ дэтхэнэ зыми. Дэри арат ди Iуэхур зы­Iу­тыр. Щхьэусыгъуэ тхуэхъуар ­на­къыгъэм и 4-м къэзакъхэр шэ­шэнхэм зэратеуарт. ИужькIэ арды­дэр Тэрчкъалэрэ Базоркинэрэ деж ингушхэм къащыщыщIат. 
Ди хуитыныгъэр дгъэIуа иужь, бийхэр нэхъыбэ хъуащ. МафIэм къыхэкIа ди республикэр мафIэм хэтуи псэуащ, зыхисхьэжари мафIэрщ».

«Махуэкум»  и  къыдэкIыгъуэр  зыгъэхьэзырар  ЧЭРИМ  Марианнэщ.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 09:03

АДЫГЭХЭМ Я КЪЕЖЬАПIЭР

   ЩIыгум и ныбжьым ебгъапщэмэ, псэ зыIут дунейм еплъытмэ, цIыхум къикIуа гъуэгуанэр кIэщI дыдэщ, тхыдэм и щапхъэхэмкIэ ар мащIэщ.

28.03.2024 - 09:03

КАСПИЙСК ЩЫЗОХЬЭЗОХУЭ

Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я спортсмен нэхъ лъэщхэр, илъэс 24-рэ зи ныбжьхэр, иджыблагъэ щызэхуэсащ Дагъыстэным и Каспийск къалэм.

27.03.2024 - 13:58

БИЙМ ЗЫ ГУПУ ПЭЩIИГЪЭУВАТ

Тхыдэдж-щIэныгъэлI Сокъур Валерэ «Кърым зауэр къэзыхьа ХьэтIохъущокъуэ и къуэ Кургъуокъуэ - пщыхэм я Iумахуэт» зыфIища и тхыгъэм къызэрыхэщу, зи ныбжьыр илъэс 27-рэ фIэкIа мыхъуа Къаплъэн-Джэрий, I

27.03.2024 - 12:25

ДУНЕЙПСО ЗЭХЬЭЗЭХУЭР Я ПЛЪАПIЭУ

Мэзкуу областым и Рузэ къалэм иджыблагъэ щекIуэкIащ Олимп джэгухэм хыхьэ тхэквондо лIэужьыгъуэмкIэ (ВТФ) Урысейм пашэныгъэр къыщыхьыным хуэунэтIауэ ныбжьыщIэхэм, хъыджэбзхэмрэ щIалэхэмрэ я зэхьэзэх

27.03.2024 - 09:03

СИ ЖЭНЭТ

(ГъащIэ теплъэгъуэ)