Элбрус районну краевед музейинде байрам, эсгериу кюнлегезаманда да энчи ишле бла тюбейдиле. Аны директору Этезланы Фатимат, Созайланы Асхадны къызы, быллай тарых темалагъа этген ишлери бла белгилиди. Сёз ючюн, аны башламчылыгъы бла Интернет сетьде бар Элбрус райондан Уллу Ата журт урушха къатышханланы тизмелери, жашау жоллары ачыкъланады. Асламысыны суратлары да барды. Фатимат а бизни бюгюнгю ушакъ нёгеребизди.

– Фатимат, сизни музейде Аскер махтаулукъну залы барды. Сизге келген, анда Уллу Ата журт урушну кезиуюнде ачыкъ къазауатлада болгъанланы кёрюп, аланы юслеринден толу хапар  билаллыкъды. Бу экспозиция бла ким кюрешеди?

– Музейни ишчилери бары да сансыз тюйюлдюле бизни тарыхыбызгъа.

– Къалай бла жыйылгъандыла была – документле, суратла, аскерчилени энчи затлары? Алдан ким кюрешгенди ол иш бла?

– Биринчиден, музей Мурачаланы Людмиланы бла Хаджиланы Раисаны башламчылыкълары бла ачылгъанын белгилерге сюеме. Кёп къыйынлары биринчи директорланы Ёзденланы  Хаджибини эм Хажиланы Раисаны барды. Раиса халкъым деген тиширыу, Россейни сыйлы устазы, педагогика илмуланы кандидаты, патчах Пётр I орденине тийишли болгъан адамды. Бу музейде ишлегенле аны бла бирге тау эллеге айланып жыйгъандыла мында болгъан затланы бир талайын. Ачылгъанында, ол 2002 жыл эди, музейде эки зал бар эди. Биринде шахарны, молибден-вольфрам комбинатны тарыхындан суратла, башха материалла, экинчиде уа – этнография экспонатла. Кертиди, элхууур болгъанда, хата тюшген эди экспонатлагъа. Алай а бир жылдан музей ишлеп башлагъанды. Бери къыйынлары киргенле кёпдюле, аскерчиле жюрютген затланы бергенле да, залны къурашдырыргъа болушханла да болгъандыла. Ала кёпдюле. Ол санда Жаппуланы Даниял, Гюлюланы Ханапий, Ёзденланы Мухтар бла Хажибий, Бапынланы Сагид  Гуданаланы Тахир, Тебердиланы Азрет, Сотталаны Шарапий. Аллай адамларыбызны болушлукълары бла алты жюзден артыкъ сурат, документ, башха затла да жыйгъанбыз. «Битва за Кавказ», «Флаги над Эльбрусом», «Золотые звёзды КБР», «Къабарты-Малкъарда партизан къымылдау», «Дорогами войны», «Кёнделенни, Быллымны, Огъары Бахсанны урушда ветеранлары»… Экспозицияларыбыз кёпдю. Сау он стенд барды. Асадулаева Эмена, Батырова Алёна, Толгъурланы Фатимат, Ёзденланы Женя, Элеккуланы Таула жууаплыдыла.

– Быланы  жарашдырыр ючюн кёп къыйын кете болур. Ол ишни кесигизми этесиз огъесе тышындан болушханладамы бардыла?

– Барыбыз да къатышабыз быллай  жумушлагъа. Бирде биз тилеп, кеслери келип да болушадыла, «Культура» деген федерал программаны хайырындан музейге субсидия берилген эди,ол ахчагъа стендлерибизни жангыртханбыз,мультимедийный оборудование да салгъанбыз. Хар бир экспонатны кесини энчи тарыхы барды.

– Кёрмючдеги  патефонну юсюнден айтсанг эди.

– Мен  аны  Кёнделенде музейге ремонт керек болуп, аны жаба айланнганларында, анда къагъытла тюбюнде тапханма. Артда билгениме кёре, бу Жансюйланы Отайны жашы Азретники болуп чыкъгъанды. Азрет, Ленинградда бир аскер училищени курсанты, Уллу Ата журт урушда тас болгъанды. Ол окъургъа кете туруп, бек багъалы затын – патефонну – эгечи Акъылгъа къойгъанды, мени кёзюмден тут деп. Ол тиширыу келтиргенди муну Кёнделенде музейге.

Артда жигитни суратын да тапханбыз. Кертисин айтханда, Элбрус районну алсанг, мындан кетген жигитлени араларында Брест къаланы, Москваны, Ленинградны, Сталинградны къоруулагъанла, Украинада, Белоруссияда, башха жерледе – фронтну къалайында да уруш этгенле да бардыла. Аланы хар бири да тийишлиди махтау, ыразылыкъ сёзге. Аланы атлары, сыфатлары да унутулмазын сюебиз биз – музейде ишлегенле.

– Энчи багъалы затлагъа къайсы экспонатланы санайса?

– Хар бири да багъалыды манга.  Бу сурат альбомну алсанг, аны  бизге Владимир Малышев бергенди. Аны атасы Уллу Ата журт урушха дери мында жашап тургъанды, Тырныауузда вольфрам-молибден комбинатда ишлегенди. Урушха кетип,1942 жылда Сталинград тийресинде ауушханды. Ол жыйгъанды быланы. Мында шахарыбызны тарых бетлери сакъланадыла.

– Фатимат, сиз не тюрлю жамауат жумушха да къошуласыз, ол затха Маданият юйде тургъаныгъыз да себеплик эте болур. Кесигизни ишигизни да этерге жетишесиз. Къалай барады бюгюн ол?

– Хау, ол бизни тюйюл эсе да, гитче шахарчыкъда болгъан ишлеге къайсыбыз да бир юлюш къошабыз. Кесибизни ишибизде уа экскурсияла боладыла: сабий садлагъа жюрюгенледен башлап, школчула, студентле, туристле, солургъа келгенле – кёп адам жюрюйдю бери. Аланы тарыхыбыз бла шагъырей этиу баш борчубузду. Кишиликни дерслери эски болмайдыла. «Жигитле бла ёхтемленебиз», «Жигитлик дерсле – жашау дерсле», «Адам эсинде къалырча», «Минги тау башында байракъла», «Уллу Ата журт уруш», «Тау бийиклени жигитлери», «Кишиликни эм ачыуну 900 кюню», «Бизни жерлешлерибиз – Сталинград къазауатда» дегенча эм башха темалы стендле бири бирин алышындыра, алай иш бардырабыз.

Сора эсгериу кёрмючле, тюбешиуле… Кесигиз кёрген экспонатла, стендле да излейдиле эс да, билим да, тирнеклик да. Кертиди, бусагъатда Культура юйге ремонт этиле турады. Мында ишлеген биригиулени ары-бери кёчюре турадыла. Биз 4-чю номерли школдабыз. Артда музейибизни онгу бютюнда тап болур деп ышанама.

– «Хорламны Байрагъы» деген акцияны, «Элбрус мемориал» атлы излеу къауумну юслеринден да айтсанг эди.

– Сабийле Хорламны кюнюнде ол байракъны юлгюсюн сыйлы къалауурлукъда тутадыла, бир бирге бир да ариу ётдюредиле. Ол иш алда, 2019 жылда, Кёнделенни 1-чи номерли школунда башланнганды. Энди уа тёрели ишге ётгенди  музейде да, районда да . «Элбрус мемориал» деген къауум Минги тауну бетлеринде Уллу Ата журт урушдан бери да буз тюбюнде тургъан солдат ёлюклени табады. Ала сабийлеге ол ишлеринден дайым хапар айтадыла. Уруш ветеранланы совети, афганчыла, башха жамауат биригиуле да сабийле бла тюбешиуню кезиулю бардырадыла. Ата журтубузну сюерге юйретиуде быллай дерслени магъаналары къалай терен болгъанын сабийлени бетлеринден кёрюп турабыз.

– Баям, айтханынга кёре, Хорламны кюню бек жууаплы кюн болур сизге?

– Хау, жыл сайын ол кюн мында Махтаулукъну залында уллу иш этиледи: «Уллу Хорламны къууанчы», «Комсомолчула – Уллу Ата журт урушну жигитлери», «Эсде тутабыз, жарсыйбыз», «Россейни Жигитлерине махтау!», «Уллу Ата журт урушну эм аны жигитлерини юсюнден» дегенча тюбешиуле къурайбыз.

– Кёргюзтюр, ёхтемленир затыгъыз барды. Бу райондан Совет Союзну Жигитине бир къауум адам кёргюзтюлгендиле: Къудайланы Шамшюдюн, Этезланы Зекерия, Доттуланы Ибрагим, Гыттыуланы Максим, Улакъланы Исса (Добай), Макытланы Магомет, Теммоланы Юсюп, Гюлюйланы Шарафутдин.

– Сёзсюз, ала барысы да, башха жигитлерибиз, белгисиз къабырлада жатхан аскерчи жашларыбыз да халкъыбызны игилеридиле. Ёсе келген тёлюге аланы кишиликлери юлгю болургъа керекди.

Ушакъны Мусукаланы Сакинат бардыргъанды.