КъызэрабжамкIэ, иужьрей илъэсипщIым къриубыдэу 20I9 гъэращмылъку пирамидэ нэхъ ин дыдэ дуней псом щыщыIар. США-м и закъуэ а илъэсым цIыхубэр къыщагъэпцIащ доллар меларди 3-рэ ныкъуэкIэ. Къапщтэмэ, ахъшэкIэ цIыхухэр къагъэпцIэным илъэс 300 тхыдэ иIэщ. Мылъку пирамидэр нэгъуэщI хьэрычэт Iуэху щхьэхуэхэм къащхьэщокI, абы къыхыхьэхэм ящыщу ахъшэ къызыхэхъуэр япэ дыдэу зи мылъку хэзылъхьэхэр зэрыарамкIэ. Абыхэм ират сомыр дэнэ къыздикIыр, жыпIэмэ, хьэпшып ящэу е Iуэхутхьэбзэ гуэр ящIэу абы къыщIахыу аракъым. АтIэ, нэхъ гувауэ пирамидэм халъхьа ахъшэр япэрейхэм иратри, иужь къинахэм я мылъкур хокIуадэ. ЦIыхухэм Iуэхум мылъку халъхьэн зэраухыу, пирамидэри къызэтощащэ.
XVIII лIэщIыгъуэм Франджыр мылъку гугъуехьхэм хэтт. Людовик XIV и тетыгъуэм кърикIуарати, къэралым егъэлеяуэ щIыхуэшхуэ къытехуат: ливр мелардитIрэ ныкъуэрэ. 1715 гъэм пащтыхьыгъуэр лъысат балигъ мыхъуа Людовик XV. Къэралыр зезыгъакIуэр Филипп II-рт. Франджыр банкрот хъуным нэсати, хэкIыпIэ къэзылъыхъуэ герцогым зыхуигъэзащ и цIыхугъэ, Шотландием щыщ куэзырджэгу цIэрыIуэ Ло Джон. Къэралым и унафэ хэлъу, 1716 гъэм Ло Джон тхылъымпIэ ахъшэ къыдэзыгъэкIыну хуит генеральнэ банк иухуащ, Франджым и къэрал мылъкур япшыныжын папщIэ. 1717 гъэм Франджым Луизианэм и унафэр зыщI сату компание къищэхуащ. А щIыхэр зыIэрыбгъэхьэн папщIэ мылъкушхуэ ухуейт. Ло Джон хэплъхьэ ахъшэм и процентитху мазэ къэс къозытыж акцэхэр ищэу щIидзащ. Генеральнэ банкыр Пащтыхь банк ящIыжащ. Япэу акцэ къэзыщэхуу щIэзыдзахэм процент къаIэрыхьэу ялъэгъуа нэужь, IуэхущIапIэр хьэрэмыгъэншэу лажьэу фэ къытеуащ. ЦIыхухэм зэрыукIыу акцэхэр къащэхурт. Iуэхум хэуныкIыну хуей куэдми акцэхэр къащэхуурэ нэгъуэщIхэм нэхъ лъапIэу иращэжырт. Абыхэм къатехъукIащ «миллионер» псалъэр.
Езы Ло Джон щIэх дыдэу къулей ирихъуащ а Iуэхум. IуэхущIапIэм хъер къыпымыкIыж хъуащ ауэрэ. Ло тхылъымпIэ ахъшэу къыщIигъэкIым хигъахъуэрт. I720 гъэм апхуэдэ ахъшэр апхуэдизкIэ къэралым куэдыщэ щыхъуати, къэсэбэпыжыртэкъым. ЦIыхухэр Пащтыхь банкым зэрыхьырт я тхылъымпIэ ахъшэхэр дыщэкIэ къахъуэжыну хуейуэ. АрщхьэкIэ, абыхэм яхурикъун дыщэ ахъшэ щыIэхэтэкъым. Мылъкуншэу къэна цIыхухэр губжьат. Ахэр зэтригъэуIэфIэн папщIэ къэралым Ло Джон и мылъкуу хъуар къытрихащ. Езыр Венецэм Iэпхъуэн хуей хъуащ. 1729 гъэм мылъкуи псэупIи имыIэу абы щылIэжащ.
Апхуэдэ мылъку пирамидэр къэралым и нэIэ щIэту къэунэхуа IуэхущIапIэшхуэу щытамэ, тхыдэм къыхощыж и щхьэ закъуэу цIыхухэр ахъшэшхуэкIэ къэзыгъэпцIэфаи - Италием щыщ Понци Чарльз. I903 гъэм ар США-м Iэпхъуащ и жыпым долларитIрэ ныкъуэрэ илъу. ШхапIэм щылэжьэну кIуэри, абы къыщIыхьэхэм ахъшэ лей къазэрыIрихыр къащIати къыIуахужащ. Банкым щылэжьэн щIидзати, ахъшэ нэпцIхэр къыдигъэкIыу къаубыдри, лъэхъуэщым илъэс зыбжанэкIэ исащ.
Зэгуэрым Испанием къикIа письмом дэлъу абы къыIэрыхьащ пощт купонхэр. Купонхэр Испанием е нэгъуэщI европей къэралхэм зы маркэкIэ къыщыпхъуэж хъунут. США-м абыхэм яхуэзэу къуатынут марких. Чарльз купонхэр къищэхуурэ лъапIэу ищэжу щIидзащ. ИкIи мылъкуфI къыхуищIырт.1919 гъэм доллар 200 щIыхуэу къищтэри, Бостон къыщызэIуихащ тхылъымпIэхэр къыщахъуэж компание. IуэхущIапIэм доллар мин хэзылъхьэм илъэс ныкъуэ дэкIа нэужь иратыжынут минрэ ныкъуэрэ хъуауэ. Чарльз и купон хьэрычэтым цIыху куэд хыхьащ. 1920 гъэм Понци Чарльз доллар 200 щIыхуэу къызыIырихам къыхуигъэуващ компанием и хэхъуэм и зэхуэдитIыр иритыну. IуэхущIапIэм и мылъукур ябжри, доллар мелуанибл щIыхуэу зэрытелъыр къыщIэщащ. Ар банкрот хъури, Понци илъэситхукIэ ягъэтIысащ.
Лъэхъуэщым исыхуи абы мылъку зэригъэпэщыжащ. Абы лъапIэу ищэрт и IуэхущIапIэр зэриухуауэ щыта Iэмалхэр. Абы «Понци и схемэ» фIащыжат. Понци и Iэмалыр иджыри щIэпхъаджащIэхэм къагъэсэбэп.
ГУГЪУЭТ Заремэ.
