Эверест (Джомолунгмэ) нэхъ бгы лъагэ дуней псом темыту жиIэнущ хэт уемыупщIми. Курыт еджапIэм къыщIэтха щIэныгъэмкIэ аращ и пэжыпIэри. Ауэ куэдым ящIэркъым абы нэхърэ куэдкIэ нэхъ ин, километри 10-м щIигъу зи лъагагъ бгы абрагъуэ Гавайи зэрыщыIэр.

Мауна-Кеа (Iуащхьэ хужь) жыхуиIэ лъагапIэм щыщу метр 4205-рэщ щIым тетыр, адрейр хы лъабжьэм щIэлъщ. Аращ ар щIы щхьэфэм тет Iуащхьэ лъагэхэр къыщалъытэкIэ щIыхамыбжэр. Гу лъытапхъэщи, Iуащхьэ хужьыр къэбэкъауэщ (вулканщ). ЩIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, абы и ныбжьыр илъэс мелуаным щIегъу, и гуащIэгъуэ дыдэу къыщикIари илъэс мин бжыгъэкIэ узэIэбэкIыжмэщ. ЩIы лъабжьэм къыщIивырывыкIыурэ къыдэкIуей лавэ къэкъуалъэр дийт, ар псым зэрыхэтым къыхэкIыу, икIи нэхъ Iув хъуауэ къикIырти, псым хэмылъадэ щIыкIэ, Iуащхьэм и джабэхэм тежыхыжьырт. Аращ Мауна-Кеа и джабэхэр задэу щIыщытыр.

Гавайи IуэрыIуатэм къызэрыхэщыжымкIэ, Iуащхьэ хужьымрэ абы и Iэхэлъахэм ит лъагапIэхэмрэ тхьэ тIысыпIэщ, абы къыхэкIыуи Мауна-Кеа дэкIуеину хуитыр хытIыгум щыпсэухэм я тхьэмадэхэрт.

Метр 3975-м деж итщ Ваиау жыхуаIэ гуэл телъыджэр. Пасэрей гавайихэр Iуащхьэ хужьым и джабэм тест, абы щыкI мэз Iувхэм щыщакIуэу, щыщыпэу. ХытIыгум европейхэр 18-нэ лIэщIыгъуэм ерсылIа нэужьщ, гавайихэм «щIышхуэм» къраша жэмхэр, мэлхэр, шыхэр къыщацIыхуари ахэр зэрахуэн щыщIадзари. Абы хытIыгутесхэм я Iуэхур нэхъыфI ищIын хуеями, Iуащхьэм и щIыуэпсыр зэтрикъутащ. Уеблэмэ экологие и лъэныкъуэкIэ Iуащхьэ хужьым и Iуэхур апхуэдизкIэ щIагъуэкъыми, ЩIы, щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэмкIэ Гавайи и Департаментым унафэ ищIащ 18-нэ лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ хытIыгум къраша псэущхьэхэри къэкIыгъэхэри икIэщIыпIэкIэ ягъэкIуэдыжыну.

Мауна-Кеа щIыгъуу хытIыгум тет адрей IуащхьиплIри къэбэкъауэщ, лъагагъэкIэ къазэрыкIэрыхуи щыIэкъым. Абы къыхэкIыу, дуней псом и обсерваторие нэхъ лъэщ дыдэхэм языр тращIыхащ Iуащхьэ хужьым и щыгум. 1964 гъэм, Iуащхьэм гъуэгу тралъхьа нэужь, абы трагъэуващ къэрал 11-м я телескоп 13. Ар, дауи, гавайихэм ядэркъым, Iуащхьэр тхьэ тIысыпIэу иджыри къэс я фIэщ мэхъури. Арами, щIэныгъэр япэ ирагъэщащ унафэщIхэм.

Фырэ Анфисэ.