Белгили алим, жолоучу  Александр Соборнов онтогъузунчу ёмюрню ахырында Кавказда болады. Ол Нальчикге келеди эм андан Кёнделеннге ётеди. Тау элде эки ай чакълы тургъанды. Кёргенин, къартладан эшитгенин жазып алгъанды. 1898 жылда чыкъгъан «Всемирный путешественник» деген китапда «У Эльбруса» деген очерки басмаланнганды.

Алайды да, бу хапарыбызда жолоучу жюз жылдан асламны  мындан алгъа жазгъаны бла сизни шагъырей этейик: «Нальчик- Кавказны бек аламат жерлеринден бириди. Анда тёрт мингнге жууукъ адам жашайды. Асламысы оруслуладыла. Аланы биргелерине тышындан келгенле: толстойчула бла хлыстла да турадыла. Аладан сора да, драгун полкну жарым эскадрону эм  жаяу аскер полкну да бир ротасы. Жанындан къарасанг, Нальчик ариу, тап къуралгъан шахарчыкъгъа ушайды.

Бир-бир орамлары таш бла жасалыпдыла. Жанларында бийик чинар терекле ёседиле. Юйлени асламысы уа саламбашды. Кеси да тап жерде орналгъанды. Былайдан деменгили Элбрусха къошулгъан таула, къаяла, сыртла кёрюнедиле.

Ол жерден сыртла бла жол ёрге барады. Эки черек: Бахсан бла Кёнделен суула бирге къошулгъан жерде тау эл орналгъанды. Аны аллында уллу ёзенде кёп кешене, оба тёбе барды. Бир-бирлери топуракъ къуюлуп этилгендиле. Таш бла къаланнганлары да бардыла. Кешенеле уа бир бийикле. Гебенлеге ушаш конус маталлыла къая гыйыладан, состар ташладан къаланнганла. Ол тийреде сын ташла да бардыла. Ала, мен оюм этгеннге кёре,  бу жерледе бардырылгъан сермешлени шагъатларыдыла. Элни акъсакъаллары айтханларына кёре  алада жаудан журтларын къоруулай ёлген таулула асыралгъандыла. Алайды да, бу аламат, ариу жерле къанлы сермешлени шагъатларыдыла.

Келгеними баш магъанасы неди дегенде, Кёнделенни адамлары бла, ол тийреде къошчула бла шагъырейлениудю. Мен барлыкъ жерледе таулула жашайдыла. Ала ариу, иш кёллю адамладыла. Бийик тау ышыкъларында малларын кютедиле. Кеси къыйынлары бла гыржынларын табадыла. Бир къауум жер атларын да сагъынайым: Къызыл Дорбун, Артаякъ, Арты Къол, Жеркли Сырт.

Кёнделенден 30 къычырым чакълы барып Кылмылка деген жерде Къычырыкъчы тау барды. Бирсиледе тюбемеген аны бир тюрлю энчилиги, сейирлиги барды. Ол да неди дегенде, аны къатына жете-жетмез  бир зат айтсанг, къая къызы юч тюрлю ауаз бла къайтарады.

Элбрусдан 60 къычырым энип, Кёнделеннге уа алты къычырым жетмей, Бахсан черегини жагъасында полковник Орусбий улуну аламат жау-бишлакъ заводу барды. Жыйырма жылдан бери да анда отставкадагъы оруслу солдат Фёдор Савельевич Липатьев ишлейди. Ол чыгъаргъан бишлакъ болмагъанча бек татыулуду. Тёрт жыл мындан алда, сейирлик бишлакълары ючюн, заводну иесине кюмюш майдал берилген эди.

Битеу  ауушха таууш этген шорхалы Бахсан черегини къатында орналгъан Орусбий улуну бишлакъ заводунда аны иесини эркинлиги бла жолоучула тохтайдыла, солуйдула, сыйланадыла. Ызы бла жолларына тебирейдиле. Липатьев айтханнга кёре, мында оруслу алимле, жолоучула терк-терк бола турадыла. Элбрусха чыкъгъан ингилизли жолоучу Муррей да былайда тохтап, къонакъбайлыкъ  сынап кетгенди.

Бу жерлени патчахы эки башлы Элбрусну чукуйларын асламысында булутла басыпдыла. Алай чууакъ кюн ол жюз къычырым узакълыкъдан да кёрюнеди. Бу тизгинлени жазгъан Ара Кавказны тауларын, Элбрусну кёргенде, аланы Балкан, Монблан таула бла тенглешдиргенде, сейир-тамаша болгъанды. Быланы къатында ала бош сабийчикледиле.

Кёнделен элни кесини юсюнден айтханда уа, юч жанындан ол бийик таула бла къуршаланыпды. Аны хайырындан уллу желле аз боладыла мында. Тау башларында боран эте турса да, эл ичин шошлукъ  бийлеп. Булутла энишге эннген заманларында уа юй башлагъа окъуна жетедиле. Жаз башында, кырдык ёсе башлагъынчы, эл, аны тёгереги да мор бетлиди. Жайда уа тау этеклери жашил «кюйюз» бла жасаладыла. Юй башларында кырдык, бахчаларында ёсген кёгетле элге ариу жашил тюрсюн бередиле.

Элде юч жюз юй барды. Аланы башлары  бир жанлы жабылыпдыла. Бахчаларында картоф, нартюх, сарымсах ёсдюредиле. Бир къауум межгит да барды. Ала да, бирси юйлеча, ташдан къаланнгандыла, бир жанлы жабылыпдыла. Юйледен иги да уллуладыла. Таматаланы айтханларына кёре, бу эл эминадан бла башха сылтауладан жети кере чачылып, анча кереден жангыдан къуралгъанды.

Мында жаланда таулула жашайдыла. Алагъа тау татарла да дейдиле.Башында айтханыбызча, ала ариу адамладыла, аламат къонакъбайладыла. Эллеринден, къошларындан узакъ кетерге артыкъ бек сюймейдиле. Нальчикде окъуна аз боладыла. Эр кишилери беллеринде къама жюрютедиле. Аны мал сойгъанда, от этгенде хайырланадыла. Таулула мамыр миллетдиле.

Таулуну ашы асламысында гыржын, сют продуктла, этди. Мирзеуню Къабартыдан да аладыла, къой териден этилген къапчыкълада келтиредиле. Кёбюсюнде гыржын нартюх ундан этиледи. Будай унну артыкъ бек жюрютмейдиле. Таулу тиширыула кюлде биширген гыржынла болмагъанча татыулудула. Сары жауда неда эт жау бла локъумла да биширедиле. Таулулада сют эм сют продуктлары топпа-толудула. Сютден жау, бишлакъ да этедиле.

Алай айранны бек хайырланадыла. Анга суу къошуп акъ суу да этедиле, алайлай да ичедиле.  Аладан сора да, таулу ашда къой эт кёп болады.

Башында айтханыбызча, таулу аламат малчыды. Аны юй хайыуанлары кёпдю. 50 неда 100 малы болгъан сейир тюйюлдю. Къатын алгъан жаш къалыннга 50-500 сом тёлейди. Алай къалын бермей къутулургъа кюрешген а къызны алып къачады.

Таулула муслийманлыладыла. Кюн сайын беш кере эфендилени сохталары межгитни башына чыгъып, азан къычырып, адамланы намазгъа чакъырадыла. Аллахха тилеклерин межгитледе, юйлеринде да этедиле. Жолоучу уа жол жанында окъуна къылады бу адетни.

 Элде шошлукъну бир-бирде къычырыучула да бузадыла. Ала алай этип элни старшинасыны буйругъун адамлагъа билдиредиле. Межгитледе намаз этгенден сора да, таулуланы сабийлери окъуйдула. Ол дин бла байламлыды. Эфендиде къауум жыл окъуй, айырмалылары билимлерин андан ары ёсдюрюр муратда Стамбулгъа, Бухарагъа барадыла.

Кёнделенде жангыз эки оруслу жашайды. Элни къагъытчысы эм аны къатыны. Тау татарлыла къонакъны сюйген жарыкъ адамладыла. Алагъа къонакъ келсе, эл барысы да басынып аны кёрюрге излейди. Эр кишиле жыйыладыла, тиширыула келмейдиле. Тёгерекде адам аз кёрюнеди. Эллиле асламысында къошлададыла. Алай Къурман-байрамда, Мухаммат файгъамбарны туугъан эм ёлген кюнлеринде уа аслам боладыла. Ала ол кюнлени жарыкъ белгилейдиле.

Мен Кёнделенде 1896 жылда февральны экинчи жарымындан мартны аягъына дери жашагъанма. Оразаны кезиую эди. Бир айны ичинде адамла кюндюз азыкъ ашамай, суу, тютюн ичмей турдула. Сохталаны чакъырыулары бла эр кишиле межгитге барып, намаз этерге ашыгъа эдиле. Тиширыула уа юйлеринде эте эдиле намаз.

Мартны аягъында ораза ачылды. Эрттенликде уллу межгитни аллына ариу кийинип кёп адам жыйылды. Къошладан да келдиле. Ала межгит аллында эфендилени, аны сохталарыны Къуран окъугъанларына да тынгылыдыла, намаз да этдиле. Аланы араларында хажиле да кёп. 

Намаздан сора адамланы асламысы къабырлагъа кетди, къалгъанлары уа- юйлерине. Адамла бир юйден бирине барып, бир бирлерин алгъышлай эдиле. Байрам къауум кюн бардырылды. Эки ай чакълы Кёнделенде туруп, аны адамыны жашауун, къылыгъын, тёресин да жаратып, уллу зауукълукъ алдым.

Басмагъа Османланы Хыйса хазырлагъанды.