Дыкъэзыухъуреихь дунейм хэхауэ яхъумэ и щIыпIэхэр (мэзкъуэдыхэмрэ мэзгъэфIэнхэмрэ) зэрыщыIэр IэмалыфIщ щIыуэпсыр зэрыщытам хуэдэу къызэтегъэнэнымкIэ.
ЦIыхуIэ зылъэмыIэса мэз дэгухэр хъумэнымкIэ федеральнэ IуэхущIапIэм и жэрдэмкIэ, 1997 гъэм ди къэралым япэу щагъэлъэпIащ Мэзкъуэдыхэмрэ лъэпкъ паркхэмрэ я махуэр.
Ар щIышылэм и 11-м щIытрагъэхуам щхьэусыгъуэ иIэщ. Къэдгъэлъагъуэмэ, Урысейм япэ дыдэу мэзкъуэды-мэзгъэфIэн къыщызэрагъэпэщар 1916 гъэм дыгъэгъазэм и 26-ращ (щIэмкIэ - 1917 гъэм щIышылэм и 11-рщ). Ар къыщыхъуар Бурятие щIыналъэрщ. Япэ дунейпсо зауэм и гуащIэгъуэу, Байкал хыжьейм къегъэщIылIа Баргузин шытхым къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ и джабэщIым щагъэбелджылащ хэхауэ яхъумэ щIыпIэ щхьэхуэ. Зыхуагъэпсауэ щыта къалэнри абы, ди гуапэ зэрыхъунщи, нобэр къыздэсми егъэзащIэ.
УФ-м щIыуэпсым хэхауэ яхъумэ и щIыпIэу 100-м щIигъурэ лъэпкъ паркыу 35-рэ итщи, а псоми я Iыхьэ щанэр ЮНЕСКО-м и биосферэ хъумалъэу къалъытащ. Ауэ щыхъукIи, ахэр дыкъэзыухъуреихь дунейм и хъугъуэфIыгъуалъэ нэхъ лъапIэ дыдэхэм ящыщщ. Абыхэм язщ Адыгэ Республикэмрэ Краснодар краймрэ бгыщхьэхэмкIэ щаIэ я зэпылъыпIэм щызэрагъэуIуа Кавказ биосферэ мэзкъуэдыр.
Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжу
Дызэрыщыгъуазэщи, тхыдэм и зы лъэхъэнэм къриубыдэу, цIыхумрэ щIыуэпсымрэ зэдэзыгъэгыза зэщымыщхъуныгъэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщу къыщIэкIащ Кавказым и къухьэпIэ лъэныкъуэр ижь-ижьыж лъандэрэ зи хэщIапIэу къекIуэкIа адыгэхэмрэ абазэхэмрэ зэхэзехуэ ящIу, я щIыналъэр зэрырагъэбгынамрэ бгылъэ-мэзылъэхэм куэду щIэса псэущхьэ телъыджэхэр, абыхэм домбейхэри яхэту, зэрызэтраукIамрэ.
«…Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, урысыдзэхэм псом нэхъ ерыщу япэщIэтахэм ящыщщ Щхьэгуащэрэ Лабэрэ я зэхуаку дэлъ къуакIэ-бгыкIэхэр зи хэщIапIэу щыта абазэхэхэмрэ абыхэм къуэкIыпIэ-ипщэ лъэныкъуэмкIэ къабгъэдэса абазэ лъэпкъ зэхуэщхьэхуэхэмрэ. Ауэ щыхъукIи, Урыс-Кавказ зауэм и иужьрей илъэсхэм, 1862 - 1864 гъэхэм, зэрыпхъуакIуэхэм щIыпIэрысхэр къызэрымыкIуэу гугъу зэрырагъэхьам имызакъуэу, щIыуэпсми леишхуэ зэрырахам ущегупсысыжкIэ, а щIыналъэм къыщекIуэкIа хьэщхьэрыIуагъэр зыхуэдизыр уи нэгу къыщIэбгъэхьэжыну тыншкъым: «ЗэрыпхъуакIуэхэм къыздралъэфэжьа топыжьхэм я гъуагъуэ макъыр дэнэкIи къыщыIурэ, мэз Iувыжьхэм гъуэгущIэхэр щыпхашын папщIэ, илъэсищэ бжыгъэ зи ныбжь жыг абрагъуэхэр километр ныкъуэ зи бгъуагъ щIы кусэхэм щраупщIыкIыу, Iэгъуэблагъэм къыщхьэщыту къыхуеплъых бгыжьхэр зэрагъэхыщIар», - дыкъыщоджэ и тхыгъэхэм ящыщ зым тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Башкиров Алексей.
Домбейхэми я хэщIапIэт
ЩIэныгъэлI-зоологхэм, тхыдэр я тегъэщIапIэу, къызэрахутамкIэ, Адыгэ Республикэм щежэх Щхьэгуащэ и псыхъуащхьэхэр, псом хуэмыдэжу МэлкIапэ псы бгъунжым и тIуащIэ дэгужьыр домбейхэм я тIысыпIэт икIи, зэрыхуагъэфащэмкIэ, мы щIыпIэм абыхэм я бжыгъэр мини 2-м щынэблагъэрт.
Ауэрэ здекIуэкIым, адыгэхэр я хэкум зэрырахурэ илъэс 50 дэкIа иужькIэ, абдежым къыщызэтена домбей закъуэтIакъуэхэр хъумэн зэрыхуейм и телъхьэу Урысей къэралыгъуэжьым и тетхэр къэуват. Пэжщ, нэхъыбэу щIэгузавэри а псэущхьэ телъыджэхэр пщышхуэхэм зэштегъэупIэу кърагъэщэкIун папщIэт.
А Iуэхугъуэм щIыналъэм и бгылъэ-мэзылъэхэм щызеуэ урыс браконьерхэр апхуэдизу иризэгуэпати, домбейхэм ящыщу зрихьэлIэхэм укIыкIейр къыхуагъакIуэрт, я фэми ялми зэрыхуэныкъуэ щымыIэми, «ахэр дунейм темытыжмэ, властыр зи IэмыщIэ илъхэм сыт ящIэжын - хьэкIэкхъуэкIэхэм ящыщу мыдрей нэхъ зыхуэмыныкъуэхэр къыдагъэущэкIункъэ?!» - жаIэрти.
«Кубаным и щакIуэхэр» тхылъ Iувышхуэм ирагъэува сурэтхэу «зи щIыхьыр ин лIы гъуэзэджэхэм» зэрахьа «лIыгъэр» зыхуэдэр къызэрыщыжхэр щыплъагъукIэ, укъызэмыIыхьэн плъэкIыркъым: зэтраукIа хьэкIэкхъуэкIэхэр - къурш бжэнхэр, бланэхэр, щыхьхэр, домбейхэр - я лъабжьэ щIакIутэжарэ я лъапэхэмкIи теувэжахэу…
КъэIэпхъуахэм къагъэунэхуа ХъымыщкIей, Дахэ, Псыбей станицэхэм дэса щакIуэхэм иужькIэ къаIуэтэжащ я къуажэгъухэм ящыщу домбейхэр щысхьыншэу зэтезыукIауэ щытахэр хэт сымэми. Апхуэдэу, Дахэ станицэм щыпсэуа зым домбей 18-м я псэр игъэнащ, Псыбей дэса щакIуэ «гъуэзэджэми» «лIыгъэжьыр» зэрихьащ – абы домбей псэфу блым я щхьэр пиупщIащ.
Куэд дэмыкIыу къэхъея граждан зауэри зи гугъу тщIы псэущхьэхэм яхуэщэбакъым - браконьерхэми, мэзхэм зыщызыгъэпщкIуа щIэпхъаджащIэ гупхэми ахэр щысхьыншэу зэтраукIащ. Домбейхэм ящыщу къызэтенахэми мэз Iувыжьхэм нэхъ лъагэжу зыщIагъэпщкIуащ.
Граждан зауэм иужькIэ, 1924 гъэм, РСФСР-м и Совнаркомым и унафэкIэ къызэрагъэпэщауэ щытащ Кавказ биосферэ мэзкъуэдыр. АрщхьэкIэ, а лъэхъэнэхэм хуэзэу домбейхэр кIуэдыжыпэным нэсат икIи апхуэдэ Iуэху мыщхьэпэр куэд дэмыкIыуи къэхъуащ. 1927 гъэр - КъухьэпIэ Кавказыр зи щIыпIэгъэдахэу илъэсищэ бжыгъэкIэрэ къекIуэкIа домбей хъушэхэм ящыщу къэнэжа закъуэри щаукIыжа илъэсщ.
Къыхэгъэщыпхъэщ, зи гугъу тщIа мэзгъэфIэным и зоологхэм Кавказым домбейхэр щыгъэбэгъуэжыным хуэгъэзауэ лэжьыгъэфI куэд зэрырагъэкIуэкIри: Украинэм щыIэ Аскания-Нова мэзкъуэдым гибрид щIыкIэм тету къыщагъэхъуа зубробизон лIэужьыгъуэщIэмрэ зоопаркхэм телъыджэу къыщызэтена, лъы къабзэ зыщIэт зубрхэмрэ къытрагъэпщIыкIыжауэ, мы щIыпIэр зи хэщIапIэу щыта псэущхьэ телъыджэхэм зэ IуплъэгъуэкIэ емыщхьыщэми, домбей хъушэщIэхэм зыщрагъэужьыж.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
