ЩIыналъэ мыхьэнэ зиIэу, ди республикэм хэхауэ яхъумэ и щIыпIэ дэгухэм Тхылъ Плъыжьым иратха псэущхьэ лъэпкъыгъуэу 70-м щIигъу мы лъэхъэнэм щопсэу.

Ахэр къыщызэтена къуэгъэнапIэхэм, я нэхъ мащIэрауэ, гулъытэ хэха яхуэщIыпхъэщ. Нэхъ зэхэщIыкIыгъуэу жытIэнщи, мэзкъуэдыхэр зи хэщIапIэ хьэкIэкхъуэкIэхэм я бжыгъэр зэрыщытам хуэгъэкIуэжыным, уеблэмэ нэхъыбэж щIыным хуэгъэза лэжьыгъэ и чэзум егъэкIуэкIыпхъэщ. ИкIи, абы и лъэныкъуэкIэ къагъэунэхуа IэмалыщIэщ биотехниер.

А къалэныр зи пщэ дэзылъхьэжахэм ящыщщ КъБР-м ЩIыуэпсыр хъумэнымрэ экологиемкIэ и министерствэм деж щыIэ, «Къэбэрдей-Балъкъэрым хэхауэ яхъумэ и щIыпIэхэр» къэрал кIэзонэ IуэхущапIэр.

Биотехние щIэныгъэм къызэщIеубыдэ псэущхьэхэм, лъхуэуэ-пIэуэ, я бжыгъэм хэгъэхъуэным хуэгъэза Iуэхугъуэхэр зыхуэдэр убзыхуныр. Ауэ щыхъукIи, абы ипкъ иту ирагъэкIуэкI лэжьыгъэхэр щхьэпэнущ ди республикэм псэущхьэрэ къуалэбзууэ исым я бжыгъэр зэрыщытам хуэгъэкIуэжынми, языныкъуэхэм деж нэхъыбэж щIынми.

ЗызымыпIыжыфхэм яхуэгъэзауэ

Зи гугъу тщIы лэжьыгъэм хыхьэ Iуэхугъуэу псом япэу гъэзэщIапхъэхэм ящыщщ щIымахуэ хьэкIэкхъуэкIэхэм пIалъэ-пIалъэкIэрэ шыгъу зыхэлъ Iусхэр яхуэгъэтIылъыныр, я ерыскъыр а зэманым езыр-езыру къызэрамыулъэпхъэщыжыфым къыхэкIыу. Ауэ щыхъукIи, а Iуэхугъуэм щIэбдзэн ипэ къихуэу, нэбдзэгубдзаплъэу зэхэгъэкIыпхъэщ псэущхьэхэм нэхъ къыщаущыхь-щитIысыкI щIыпIэхэр зыхуэдэри.

Биотехникэ Iэмалхэм ящыщщ псыIагъэ здэщыIэ щIыпIэхэу псэущхьэхэр нэхъ къыщызэтеувыIэхэм деж, зыщыхакухьын хуэдэу, хущхъуэ зыхэлъ ятIэкIэ гъэнщIа псыгуэнхэр щыгъэувынри.

Псэущхьэхэм я гъащIэр зэрырахьэкIым уазэрыкIэлъыплъыфын Iэмал гъуэзэджэщ сурэттех зэмылIэужьыгъуэу иужьрей зэманым къэунэхуахэр. Абыхэм трахахэм уащыхэплъэжкIэ, нэхъри уи фIэщ мэхъу мэзгъэфIэнхэр зи хэщIапIэ псэущхьэхэм я гъащIэр тынш щIынымкIэ биотехникэм и Iэмалхэм я мыхьэнэр зэрыиныр.

2022 гъэм къриубыдэу ди республикэм щрагъэкIуэкIа биотехние Iуэхугъуэхэм хыхьэу, мэзгъэфIэнхэм шыгъу зэрызэрахьэ хьэкхъуафэу 120-р къыщагъэщIэрэщIэжащ, хущхъуэ зыхэлъ ятIэ зралъхьэ псыгуэну 43-рэ щаухуащ, хьэкIэкхъуэкIэхэр къыздекIуалIэу щагъашхэ утыкуу I5 щыхагъэунэхукIащ, адэкIэ-мыдэкIэ тонни 4-м щIигъу шыгъу щагъэтIылъащ.

Къыхэгъэщыпхъэр аращи, дызэрыхьа 2023 гъэми къэрал инспекторхэм биотехние и лъэныкъуэкIэ ялэжьыпхъэхэм пащэнущ. Псэущхьэхэм я зэмылIэужьыгъуагъэм кIарымыгъэхунымрэ ахэр зэрыс щIыпIэхэм къигъэнэнымкIэ Iуэхугъуэу ирагъэкIуэкIынухэм ящыщщ:

- лыхэкIыр зи мыхьэмышх хьэкIэкхъуэкIэхэм хьэщхьэрыIуэ узыр къапкърымыхьэн папщIэ, ахэр щызэхэзекIуэ мэзкъуэдыхэм иммунизацэм хуэгъэза Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъэухэр щрагъэкIуэкIынущ.

- хьэкIэкхъуэкIэхэр щысхьыншэу зэтезыукIэ цIыхухэм япэщIэтыныр зи къалэн гуп щхьэхуэхэм къыщакIухьынущ;

- щIыпIэ дэгухэм хуиту къыщызыкIухь псэущхьэхэм я бжыгъэр пIалъэ-пIалъэкIэрэ щIапщытыкIынущ.

Дызытепсэлъыхь Iуэхум ехьэлIауэ Индием щыпсэухэм ижь-ижьыж лъандэрэ къадекIуэкI псэлъафэщ, «ЩIыуэпсыр ди адэжьхэм къытхуагъэна щIэинкъым, атIэ, ди яужь къинэнухэм щIыхуэу къеIытха хъугъуэфIыгъуэщ».

А псом къыхэкIыуи, иджыри зэ къытыдогъэзэжри, биотехнием и къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ псэущхьэхэм я бжыгъэм кIэримыгъэхуныр, дыкъэзыухъурехь дунейм къыщыхъу къэхъукъащIэ шынагъуэхэм ахэр щыхъумэныр, абы къыдэкIуэуи щIыуэпсым лейуэ ирахыр ягъэмэщIэн зэрыхуейм цIыхухэр къыхуеджэныр.

ЩIыуэпсыр ягъэдахэ

Къэбэрдей-Балъкъэрым щIышхуэ имыубыдми, абы псэущхьэу щыпсэур лIэужьыгъуэ куэд мэхъу. Псалъэм папщIэ, шэрыпIхэр (зи шырхэр, щIэжьейхэр быдзышэкIэ зыпI псэущхьэхэр) лъэпкъыгъуэ 70-м щIегъу, къуалэбзухэр 300-м ноблагъэ, хьэпщхупщхэр 17, щIыми псыми щыпсэу псэущхьэхэр 7, бдзэжьей зэхуэмыдэу 33-м ущрохьэлIэ. Мыдрейуэ, ди щIыналъэм гъудэ-бадзэу, хьэмбылу лъэпкъыгъуэу, хьэпIацIэ-хьэмлашкIуэрэ тхыцIэ зимыIэу, псори зэхэту, лIэужьыгъуэ мини I0-м щIигъу къыщыпхуэбжынущ. Абыхэм яхэтщ Кавказым фIэкIа нэгъуэщI щIыпIэ узыщримыхьэлIэхэри. Апхуэдэу зэрыщытыр и щыхьэтщ, ди республикэм щыщыIэ щIыуэпсыр нэщэнэ гуэрхэмкIэ ЩIы хъурейм и адрей щIыналъэхэм яйхэм къазэрыщхьэщыкIыр.

ЩIыгум и зэхэлъыкIэм зихъуэжурэ къекIуэкIми, ди мэзхэмрэ бгылъэ щIыпIэхэмрэ иджыри я хэщIапIэщ щыхь лIэужьыгъуэхэу бжэным, бланэм, бжьом, джэду лъэпкъыгъуэхэм ящыщу елэным, щомыщым, дзыдзэхэу мывалъэрызекIуэмрэ мэзхэр зи хэщIапIэмрэ, кхъуэ пIащэм, къинэмыщIхэми. Бгыщхьэхэм ноби куэду уащыхуозэ къурш ажэм. Псыхъуэ тIуащIэхэм аргуэру къыдэхутэжащ Кавказым фIэкIа нэгъуэщI щIыпIэ щымыпсэу псы бланэр.

Иужьрей илъэс пщIы бжыгъэм къриубыдэу, ди щIыпIэр ижькIэрэ зи хэщIапIэ псэущхьэхэм лъэныкъуэкIэ къикIахэри къахыхьащ. Абыхэм яхэтщ езыр-езыру къэкIуаи цIыхухэм къыздашаи. Апхуэдэу «зи лъэр ди деж къэзыхусахэм» ящыщщ ондатрэр, Америкэр зи хэку норкэр, Европэр зи хэщIапIэ кIэпхъыр, нэгъуэщIхэри.

КЪУМАХУЭ Аслъэн.