Россейни илмула академиясыны ядерный тинтиуле институтуну бёлюмюнде, бир жерде да болмагъанча аллай энчи илму объектге Басханда Нейтрино обсерватория саналады. Ол сау дунияда окъуна алчыланы санында болгъан аллай илму комплексди. Алимле анда нейтринону тинтиу бла кюрешедиле, астрофизика сферада сынам ишлени да тындырадыла.

Бу обсерваторияны тарыхы жарым ёмюрден аслам жыл мындан алгъа башланнганды. Озгъан ёмюрню орта кезиулеринде Совет Союзда нейтрино астрофизика эмда аламдан келген излученияланы физикасыны сферасында терен тинтиуле бардырырча, жер тюбюнде энчи илму комплекс къураргъа оноу этиледи. Академик Моисей Марковну башламчылыгъы бла ол умутда тийишли тийрени излеу башланады. Анга деп илму установкала сыйынырча жерни иги да теренинде, кеси да хазыр эмда эркин болгъан аллай тийре табаргъа керек эди. Жарсыугъа аллай шахта табылмагъанды, аны себепли хар ишлени да къая тюбюнде жангыдан бардырыргъа оноу этиледи. Анга деп Басхан тарында, Минги таудан жыйырма километр ташада, участок сайланады.

1963 жылны июнь айында СССР-ни Илмула академиясыны Президиумуну «Нейтрино» обсерваторияны къурау бла байламлы бегими чыгъады. Тёрт жыл озгъаны бла аны проекти да жарашдырылады. Ызы бла Совет Союзну министрлерини советини буйругъу бла къурулуш ишле да башланадыла.

Проектни биринчи тюрлюсюнде жер тюбюнде эки установка орнатыргъа умут бар эди - сцинтилляция эмда нейтрино телескопланы. Алай ызы бла аны юсюне энтта да талай илму, инженер эмда башха объектле къураргъа оноу этиледи. Аны бла станция обсерватория маталлы болуп башлайды. Андан аз арлакъда уа жашау журтла да ишленип тебирейдиле. Ма алай бла къураладыла Басханда Нейтрино обсерватория эмда аны жанында бир атлы эл да. Илму комплексни башчысына уа физика-математика илмуланы докторун - Александр Поманскийни саладыла.

Обсерваторияны биринчи илму объекти 1973 жылда бериледи хайырланыугъа. Кеси да жер башында сынам халда жарашдырылгъан «Кюйюз» деген установкасы бла. Тинтиуле бла кюрешген араны Ындырчы къаяны ичинде, хар бирини да узунлукълары тёрт километр болгъан эки дорбунда къурайдыла. Бу ишлени Москвада метрону къурулушчулары бардыра эдиле. Аны кезиуюнде, артда телескоплагъа хата жетмезча деп, ичинде радиациясы бек аз болгъан энчи бетон хайырланылгъанды. Физика эмда нейтрино астрофизика сфералада тинтиуле бардырыргъа тийишли, кеси да жер тюбюнде къуралгъан объектлени арасында бу обсерватория битеу дунияда окъуна биринчи объект болуп чыкъгъанды.

Комплекс, айтханыбызча, жер тюбюнде теренде ишлейди. Биринчи тоннельде темир жол къуралгъанды, анда вагончукъланы тартып электровоз жюрюйдю. Экинчиси уа илму ишде хайырланылады, эм магъаналы да ма олду. Тоннельлени арасында уллу отоула ишленнгендиле. Биринде энчи тинтиуле бардыргъан лаборатория къуралгъанды, башхаларында уа илму оборудование орнатылыпды. Эки галлий-германиевый нейтринолу телескопла кюнден учуп келген нейтринону «тутадыла». Бу ишге аладан эсе теренинде орнатылгъан сцинтилляциялы телескоп да къатышады. Ол кеси да асыры уллу болгъанындан тёрт этажны алады.

Бу обсерваторияда кёп белгили алимле ишлегендиле. Араларында физика-математика илмуланы кандидатлары бла докторлары да бардыла. Объектни къураугъа аслам къошумчулукъ этгенлери ючюн Е. Алексеев, А. Воеводский, В. Гаврин, Г. Зацепин, А. Поманский, А. Тавхелидзе эмда А. Чудаков 1998 жылда Къырал премиягъа тийишли болгъан эдиле. В. Гаврин бла Г. Зацепин а галлий-германиевый нейтринолу телескопну къурагъанлары ючюн, белгили совет физик Б. М. Понтекорво атлы премия эмда аты айтылгъан физик-экспериментатор, бийик энергияланы физикасыны специалисти Д. В. Скобельцын атлы алтын майдал бла саугъаланнгандыла.

Бу комплексге кёп жыл болгъанлыкъгъа, ол илмугъа бюгюнлюкде да бек магъаналы къошумчулукъ этеди. Сёз ючюн, быйыл жаз башында анда аламдан учуп келген, кеси да 250 тераэлектронвольт энергиясы болгъан кесекчикни «тутхандыла». РАН-ны ядерный тинтиуле институту аны бла байламлы билдириу этген эди. Эки жыл мындан алгъа уа, аны алимлери обсерваторияны дорбунларында жангы бактерияла излей кетип, аланы ары дери тюбемеген тюрлюсюн ачыкълагъандыла.

Омарланы Мурат хазырлагъанды.