Адамны мыйысында болгъан онгланы  жаланда 5 проценти хайырланады, деген оюм жюрюйдю. Алай ол да жетеди сейирге къалдырырча жетишимле болдурургъа. Мыйы 100 процентге хайырланса уа не боллукъ эди? Аллай заман а келирми? Адам улу къалай айнырыкъ эди? Ол эмда башха соруулагъа биология илмуланы доктору Сергей Савельев жууапла береди.

 -Мыйысына асыры уллу ауурлукъ жетдириу хатагъа келтирирге боллукъмуду?

 - Адамны мыйысы тохтаусуз ишлерге  къарыуу жетерикди, деген оюм терсди. Аны да чеги барды. Адамны иши артыкъ уллу акъылны излемей эсе, сёз ючюн, ол жукъларгъа жатарны аллында диванда олтуруп газет окъуй эсе, аны кючюню жаланда  9 проценти къорайды.

Адамны мыйысы асыры уллу ауурлукъну кётюралмайды. Адам эки ыйыкъны бир бири ызындан акъыл керек болгъан ишни тамамлай эсе, артда алты ыйыкъны солургъа тюшерикди, мыйыны къарыуун къайтарыр ючюн.

Мыйысына уллу ауурлукъ жете эсе, адамны чархы анга къаждау амалла излеп башлайды. Эринчеклик, мёхеллик да ма андан чыгъадыла.

-Къара иш адамны санларына бютюн къарыу бере эсе, ауур акъыл иш мыйыны бютюн кючлендирирге керек тюйюлмюдю?

-Адамны шаугютлерине да асыры уллу ауурлукъ жетдириу иги тюйюлдю. Физкультура бла кюрешип, элли жылгъа дери субайлай, ариулай къаллыкъсыз. Алай шаугютню къуру да ишлетип турсагъыз, ол миллиард кереден сора къуруп кетерикди. Спортда оздуруу саулукъгъа хаталыды. Мыйы бла да ма алайды.

-Мыйыны бла акъылны араларында не байламлыкъ барды?

-Мыйы – хар адамны энчилигин, айырмалылыгъын белгилеген затды. Ма аны ючюн ушамайдыла адамла бир бирлерине. Хар бирини энчилиги тёлюден-тёлюге ётюп да бармайды. Фахмулу атаны неда ананы сабийи хунерсиз болуп да къалады. Ол а терк-терк тюбеген затды.

Акъыл а – кеси бир ангыламды. Аны илму бла ангылатыр онг жокъду. Акъыл – ол неди? Бармакъларынг бла компьютерни тюеклерин уруу? Телефонну кнопкаларын басыу? Оннга дери санау? Аны былайды деп, шарт айтырча тюйюлдю.

Акъыл жаныуарлада да барды. Жаланда адам акъыллыды, жанлары болгъан башхала уа акъылсызладыла, деп тохтагъан терсди. Алай адам табийгъатда, жамауатда да болмагъанны къураргъа боллукъду. Сёз ючюн, гумулжукла уа алада болмагъанны къураяллыкъ тюйюлдюле. Маймулла окъуна аланы тайпаларында болмагъанны жараталлыкъ тюйюлдюле.  Адамны уа ол къолундан келеди. Аны энчилиги недеди? Ол кесини хунерлиги бла анга дери киши да эталмагъанны къурайды.

-Мыйыны айныууну чеги бармыды? Ол чексиз эсе, адам улугъу къоркъуулумуду?

-Биринчиден, аны кючю чексиз тюйюлдю. Экинчиден, адамны мыйысы шарт биология жумушланы тамамлар ючюн деп жаратылгъанды да, аны башха муратлада «жегиуню» ол бир да унамайды. Аны себепли ишлерге сюймейди, онгу болгъаны къадар сюерик да тюйюлдю. Ишлеп башласакъ, мыйы бизни тохтатыр амалла излеп тебирейди.

-Эринчек мыйыны зор бла ишлетир онг а бармыды?

-Барды – амалсыз кезиуюгюзде эмда акъыл керек болгъанда. Алай ол заманда да мыйы сизни алдаргъа кюреширикди. Бек фахмулу адамны мыйысы окъуна ишден албугъартыргъа кюреширикди. Ол себепден аллай адамланы жыйырма чыгъарма ишлеринден жаланда бири закийди. Къалгъанлары – жалгъанла.

-Мыйы къартаямыды? Акъылдан кем бола барыу неден башланады?

-Мыйыны къартайгъаныны баш сылтауу – нейронланы гунч болгъанларыды.  Аланы саны чексиз тюйюлдю. Ала уа  сабий ананы къарынында болгъанда окъуна ёлюп башлайдыла. Элли жылдан сора уа бютюн кёп къорап тебирейдиле. Хар он жылдан мыйыбыз нейронладан 30-шар граммын тас этеди. Адам къартайгъынчы ол хал ма алай барады.

Башынгы ишлетмесенг, тамырлада къан жюрюп турурча, ала нейронланы къан бла жалчытырча этмесенг, сексен жылгъа мыйы 100 граммгъа эм андан да кёпге азайыргъа боллукъду. Билимлерин дайым ёсдюрюп тургъан адамла эслиликлерин кёпге дери тас этмейдиле.

-Да сора, акъыл иш мыйыгъа дайымда керек болуп турады?

-Хау. Ол къартлыкъдан сакълайды. Алай кроссвордла, элберли бериулеге къарау бла мыйыны къартая барыуун тыяллыкъ тюйюлсе. Аны ючюн алгъын тюбемеучю проблемаладан къутулууну мадарларын излерге керекди. Шахматла ойнап да къартлыкъны тохтатырыкъ тюйюлсе – ала акъыл излемеген оюндула. 

-Дунияны айный баргъаны бизни бютюн акъыллы этерикмиди?

 -Угъай, къууанырча зат жокъду: бирчалыкъны (конформизмни) жайыла баргъаны эмда тёгерекдеги болумгъа кесибизни жарашдырыргъа тюшгени, хунерлигибизни бла фахмубузну къыралгъа къул этип тургъаныбыз ючюн мыйы гитчеден гитче болуп барлыкъды. Аллай хал сакъланса, ол дагъыда 250 граммгъа азайырыкъды.

Юсюпланы Галина хазырлагъанды.