Боламыдыла эски тёреле-адетле? Хау, боладыла. Жашау тюрленсе, ала да тюрленирге керекдиле. Не букъдурур кереклиси барды, башларын кечиндиралмагъанла, сабийлерин къыйналып ёсдюргенле аз тюйюлдюле. Иш тапмагъанлай, эллерибизден эр кишиле узакъ шахарлагъа кетип, къайда не зат тапсала да, анда урунадыла, юйюрлерин кечиндирирге кюрешип. Айла бла сабийлерин, юй бийчелерин кёрмей. Ол адыргы сомланы артда жети жюз адам жыйып тойда чачхандан не хайыр? Шёндюгю жарсыулу болумла ачыкъ кёргюзтюп турадыла: хар адамны онгуна кёре жашаргъа эркинлиги болургъа тийишлиди.

 Бир бирни сёзюн этип, марап турмай, хар ким жууургъанына кёре аягъын созса игиди, деп къояргъа керекди. Ненча юйюр къуралмай къалды къолайсызлыкъдан? Эл хар къарыусуз жашагъаннга болушуп, элли–алтмыш адам жыйылгъан тойла бардырсала, къаллай бирге кёп боллукъ эдик биз шёндю. Пандемияны хатасындан къыркъ–алтмыш адам жыйылгъан тойла оздула, не хаталары бар эди?

Жарлы жарлылыгъына кёре бардырсын тоюн–бушууун да, бай да, къарыусузланы эсге алып, бир мардалада турургъа кюрешсин. Биреу уллу къоранчла этсе, къууанчында неда бушууунда, башхала да артха къалмайыкъ деп къазауат этедиле, банкладан кредитле аладыла, артда уа аланы тёлеялмай къыйналадыла. Пандемия бек уллу сынау эди барыбызгъа да. Алай ол дерсле да бергенди, ачыкъ кёргюзтгенди: тойда алтмыш–жюз адам да тамамды.

Халкъны ичинде бир–бирге эс буруу, сый этиу эрттеледен келген тёреди. Биреуню ариу кёрюп, башханы уа истемегенча этилсе, ол кёзге бек урунады. Эфендиле элли эки кюнню межгитледе этейик деп тургъандыла. Алай ала бирлеге барып, юйлеринде окъуп, башхалагъа уа жангы жорукъгъа сыйыныгъыз, межгитде окъулургъа керекди деселе, къыйынды ангылагъан. Ол жарсыу редакциягъа келген письмода да ачыкъ кёрюнюп турады. Бизни окъуучубузну жууукъ адамы аууушханда, кеси кёргенди: эфендиле бирлени юйлерине барып, башхалагъа уа бармай – бу къатышлыкъ жюреклени ачытханды. Тынгылы окъуюкъ бу письмону:

«Жюрегимде болгъан къыйынлыкъны адамгъа айтып, аны да инжилтиучюледен тюйюлме. Не ауур кезиуде  да бар жарсыуларымы ичимде кечиндирирге кюрешеме. Ол терс, тюз болгъанын билмейме. Бу затны жазар ючюн, кёп сагъыш этгенме. Алгъадан окъуна айтыргъа сюеме, ангылагъанла сау болсунла! Алыкъа башларындан  сынамагъанла мени къабыма киралмазгъа да болурла…

Бизни газетибизде дин тёрелени, анда болургъа тийишли жорукъланы юслеринден оюмла, сагъышла да басмаланнганлай турадыла. Алай халкъ бла дин ахлула бир акъылгъа алыкъа келирге ушамайдыла. Мени бир инсанны да не аманлар, не сёгер акъылым жокъду. Алты айны ичинде бизни юйюрге къайтып-къайтып бушуу сынаргъа тюшгенди. Ангылагъан болурсуз, бизге юйге дин ахлуланы бир ненча кере чакъырыргъа тюшгенди. Сау болсунла, келип жумушубузну тынгылы этгенле.

Алай аланы бир бирлери бла жарашып жюрюмегенлери уа жюрегибизни иги да къыйнагъанды. Хар ким да элинде, жеринде жюрюген адетни, тёрени этеди. Мен да халкъдан бири эсем, андан айырылмазгъа сюеме. Ким биледи, атабыз-анабыз сау болсала, ала да этер эдиле тийишли оноу, айтыр эдиле былай болсун деп. Не айтыргъа сюеме? Дин ахлула бир жол келе да, экинчи жол келмей, бирде болмачы сылтаула къурай, сёзлеринде турмай  жарсытханларыды.

Барысын да санап турургъа сюймейме. Алай бир кере болгъанын айтмай а болалмайма. Бизни юйде зикир окъутургъа керек эди. Алгъадан окъуна келирге тийишли адамлагъа билдирилген эди. Жаш-къушлагъа ышанып къоймай, тукъумубузну таматасы окъуна баргъанды алларына. Ол кюн да жетди, дин ахлула юйге келир заман да. Алай а ол кезиуде мен сынагъанны бир инсан да сынамасын. Атабызны тенглери зикир окъургъа хазыр болуп келдиле, болсада алагъа башчы боллукъ да жокъ, иймам да жокъ… Да ёмюрлерин бу ишни юсюнде ётдюргенлеге жарагъан эсе бизге келирге, жаш иймамчыкъгъа уа нек жарамады? Огъесе, эр кишича, айтхан сёзюнде тургъан айыпхамы санала башлагъанды?..

Ма алай бла къартла бизни юйюбюзде эрттенден ингирге дери олтурдула, юйде зикир да окъулмады. Бизге келгенлени хар бирини оюмун, сёзлерин а мен айтыргъа сюймейме. Жаланда бир зат къыйнайды. Хар кимни да адамы юйюне керекди. Анга отуз жылмыды, жюз жылмыды, не башхасы барды? Бир кишини бушууу башханыкъындан  кем болмайды. Бу затны юсюнде дин ахлуларыбыз элни адамын тенг кёрмеселе, айхай да, аны жюрекге къалай къыйын тийгенин айтыр, жазар кереклиси да жокъду.

Экинчи кюн а тюз аллай жумуш бизни тийре къоншубузда боллукъ эди. Мен бу юйюрге къаллай  бир ыразы эсем да, къадар алагъа аллай бир игилик берсин. Аланы къолларындан келлик эди Къабарты-Малкъардан угъай, башха республикадан окъуна дин ахлуланы чакъырыргъа. Ала бизни юйюрню намысын этип, жюрегибизни къыйнаргъа сюймей, орам хапарлагъа да тынгыламай, зикир окъугъуз деп къаты сюелмегендиле. Аланы алай нек этгенлерин ангылап, ыспас этгенле да кёп болгъандыла.

Алай а бир кесекден элибизде зикир юйледе окъулгъаны эшитиле башлады. Кёп юйюрлени жюреклери сыннганды бу зат ючюн. Мен бир тюрлю адетге, сёзге, не билейим, тёреге угъай деп къаты боллуучуладан тюйюлме. Ма сени юсюнгде тохтатабыз, хар кимге да бирча этебиз деп тюз ангылата билселе, айтханларына кертичи болсала, бизни боюнубуз къылдан иничке эди. Алай элде экили неда юч тюрлю болуу ол не шериатха, не адамлыкъгъа келишмеген затды. Ол мени кеси оюмумду.

Юйге келген къартлагъа жаным къурман болсун. Ары-бери тарт-соз этгенлеге уа билмейме не дерге. Мени да болур жангылгъан  жерим, аны  къозгъар кереги да болмаз эди. Алай  тынгыласам, башхасы тынгыласа, сора эл эллей къаламыды да? Бизге уа тюшгенди эшитирге «элигизге, тукъумугъузгъа да кюлейим» деген сёзлени. Бир кишини эли, тукъуму да башханыкъындан ыспассыз тюйюлдю. Биреуню башын бушуу, сагъыш басханлыкъгъа, жарсыугъа, аны не тасхасын кёреме да, кимге несин айтама дегенле тюбейдиле. Былайда да бардыла мени ангыларыкъла.

Ахыр амалымы тауусуп, тиширыу башым бла иймамны аллына кесим окъуна баргъанма. Охо да, ол манга намыс этерча мен кимме аллай  бир? Алай мени ёлген адамымы кёрмей эсе да намысын, атасындан тамата къартланы аллай бир сакълатып, уялтып неге турургъа керек эди… Ол акъсакъаллагъа не дерге билмей, уллу терслигибиз болгъанча, не къадар жунчугъанбыз.

Бизни уллу анабыз, атабыз да дин ахлусу адамла эдиле. Кёргенбиз адетлени, тёрелени да. Керек болса, кесибиз тийишлисин окъуп да къояллыкъбыз. Алай элде жашагъаныбыз къадарда, элча болургъа сюе эдик.
Эрттеден бери да юйледе окъула келгенди зикир. Межгитде окъулса да игиди, угъай демейме. Жаланда Аллахны да, адамны да аллында тенглик эм тюзлюк болурун излейме».

Тенглик, керти да, ол болургъа керекди. Бир элде жашагъанла бир бирлерини жюреклерин сакъларгъа борчлудула. Хау, жангы жорукъ жашаугъа кирсе, аламат боллукъду. Межгитге битеу садакъала жыйылсала, элде къарыусузлагъа болушхан тынчыракъды. Алай жорукъ бир эсе, анга бирча бойсунургъа тийишлиди».

Байсыланы Марзият.